Gezond leven in de middeleeuwen met Ibn Butlan en Galenus

Geschreven door Céline Decottignies, archivaris van het bisdom Brugge

Een bibliotheek met religieuze en niet-religieuze manuscripten

De monniken van Ten Duinen en Ter Doest herbergden naast religieuze teksten, zoals Bijbels, ook heel wat niet-religieuze manuscripten in hun bibliotheken. Zo zijn ook geschriften van grote namen uit de medische wereld van de klassieke oudheid, de Arabische wereld en de westerse middeleeuwen vertegenwoordigd. We zetten er twee van in de kijker.

De lichaamssappen van Galenus

Het eerste geneeskundige manuscript dat we van dichterbij bekijken bevat verschillende medische teksten van de Grieks-Romeinse geneesheer Galenus (ca. 129-199). In dit handschrift, dat dateert uit de dertiende eeuw en afkomstig is uit de abdij van Ten Duinen, zijn achttien van de ongeveer 150 bekende teksten van Galenus samengebracht.

Galenus bouwde zijn ideeën verder op een theorie van de bekende Griekse geneesheer Hippocrates, die stelt dat het menselijk lichaam gevuld is met vier lichaamssappen: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal. Wanneer die vier sappen niet in evenwicht zijn, wordt de mens ziek. Galenus adviseert aangepaste diëten om de lichaamssappen opnieuw in balans te krijgen en de zieke te genezen.

De eerste letter van elke nieuwe tekst in het manuscript is opgesmukt. In de eerste letter van de eerste tekst zien we twee figuren: Galenus, die een urinestaal omhoog houdt, is vergezeld van Hippocrates, gekleed in een blauwe mantel. De decoratie loopt verder in de linkermarge, waar vier figuren zijn afgebeeld: het gaat om drie middeleeuwse artsen en de bisschop-kerkvader Cerapion. Ze zitten allen aan een lezenaar, druk aan het schrijven om hun kennis te boek te stellen.

(Lees verder onder de afbeelding)

De tabellen van Ibn Butlan

Ook de monniken van Ter Doest bewaarden in hun bibliotheek medische geschriften. De Tacuinum Sanitatis van Ibn Butlan is er een van. Albu al-Hasan, beter bekend als Ibn Butlan, was een Arabische arts die leefde in de elfde eeuw. Het handschrift zelf dateert uit de dertiende eeuw. De Tacuinum Sanitatis was in de middeleeuwen bijzonder populair. In zijn werk benadrukt Ibn Butlan dat een goede gezondheid samenhangt met aandacht voor zowel lichamelijk welzijn als voor mentaal welbevinden - iets wat ons ook vandaag bekend in de oren klinkt.

Wat in dit manuscript vooral in het oog springt, is de bijzondere vormgeving. Het manuscript van Ter Doest is een Latijnse vertaling. De oorspronkelijke Arabische titel van het werk luidt Taquim-al-siha, wat ‘gezondheidstabel’ betekent: Ibn Butlan gaf er de voorkeur aan om zijn ideeën in tabelvorm weer te geven. De auteur geeft in zijn werk een opsomming van gezonde recepten en diëten, hygiënische richtlijnen, parfums, muziek en andere zaken die moeten helpen om het lichaam fysiek en emotioneel in evenwicht te houden. Hij zet volop in op wat we vandaag preventieve geneeskunde zouden noemen.

Met zijn tabellenmethode wilde Ibn Butlan zijn ideeën visueel verduidelijken en een zo breed mogelijk lezerspubliek bereiken. Waar de geschriften van Griekse en Romeinse auteurs als Galenus vooral bedoeld waren voor een intellectuele elite, lijkt Ibn Butlan erop gebrand om zoveel mogelijk mensen iets bij te brengen over preventieve geneeskunde.

Lees verder onder de afbeeldingen

Zelf lezen?

Zelf het manuscript doorbladeren?

1. Het manuscript van Galenus vind je hier (klik op de link).
2. Het manuscript van Ibn Butlan vind je hier (klik op de link).

Lees hier de andere artikels in de reeks.