Standpunt Johan Van Der Vloet in Tertio: ‘Geen identitair reliek’

Voor onze tijd is ‘jezelf worden’ zowat het hoogste streven. Tot aan het begin van de 20ste eeuw was die vraag naar het ‘zelf’ vooral een abstract filosofische zoektocht. Nadien werd het concrete bestaan en hoe om te gaan met de uitdagingen van het leven de kernvraag van het filosofische en later psychologische denken. Om zo uit te monden in een nieuw soort dwang om toch maar in alles je authentieke zelf te zijn. Dat heeft een immense verschuiving teweeggebracht in het denken over identiteit. Collectieve identiteit ging steeds meer wijken voor individuele ontplooiing.

Patstelling

Die evolutie leidt echter tot een patstelling. Enerzijds fragmenteert de individuele identiteit omdat het individu helemaal op zichzelf is aangewezen en geen ankerpunten meer vindt in een groep. Anderzijds beleven collectieve identiteiten een revival. De felle discussie over de Vlaamse canon bewijst hoe gevoelig de verhouding tot het collectieve historisch-culturele verhaal ligt. Al gauw vallen de termen ‘identitair’ en ‘populisme’. Dat zie je ook in het migratiedebat. Een groeiend aantal mensen met een andere identiteit voelt als bedreigend aan. Nogal wat mensen grijpen ineens terug naar een collectieve identiteit, wat het succes van nationalistische partijen verklaart. Die tegenstelling tussen collectieve en individuele identiteit is onvruchtbaar. De een kan niet zonder de ander, ze vormen een spanningsveld waarbinnen mensen op zoek gaan naar wie ze zijn in de wereld. Jezelf word je altijd in verhouding tot andere identiteiten, ook collectieve. Wat doorgedreven collectief identiteitsdenken aanricht, is wel helder: fundamentalisme, oorlogen en dictators die slachtoffers van aardbevingen in de steek laten.

Identiteit louter baseren op ‘jezelf zijn en worden’ verzandt in hyperindividualisme dat het gemeenschappelijke in een samenleving onmogelijk maakt.

Uniek én verbonden

Wat dan met de christelijke identiteit, waarover het in het dossier van deze Tertio gaat? In de discussie over het lerarentekort stelde De Standaard onlangs dat er geen schaarste zou zijn als het katholieke net en het GO samenwerkten. Dat klinkt aantrekkelijk, maar de grondtoon is dat de eigenheid van de onderwijsnetten er niet toe doet. Levensbeschouwelijke identiteit wordt dan weggezet als een identitair reliek dat best zo snel mogelijk verdwijnt. De discussie bewijst hoe lastig het is om vandaag over (christelijke) identiteit te spreken. Nochtans kan de christelijke visie op mens en gemeenschap helpen uit de patstelling te komen. Om te beginnen is het christelijk geloof een kritiek op alle aardse identiteiten. Al in het Evangelie zie je dat: het collectieve en exclusieve identiteitsdenken van het jodendom wordt gecorrigeerd door ruimte te maken voor individuele identiteit. Elke mens is een unieke schepping en volgt zijn eigen weg. Tegelijk is het ook een kritiek op de overspannen individuele identiteit: mensen zijn, net omdat ze die scheppingsband delen, radicaal met elkaar verbonden. Daarmee overstijgt het christelijke geloof de tegenstelling tussen individuele en collectieve identiteit en breekt ze die open. Alle mensen zijn met elkaar verwant en toch hun eigenste zelf. Uniek aan het christelijke geloof is dat God zelf ook zo gezien wordt. Hij is drievuldig: Vader, Zoon en Geest zijn één en tegelijk helemaal zichzelf.

Een verrassend model van identiteit: het vermijdt de dreiging van het groepsidentitaire en de willekeur van het hyperindividuele.

De christelijke identiteit is dus geen collectieve ideologie en ook geen individuele wijsheidsleer. Haar eigenheid is van de orde van de liefde, als een inspiratie die alle identiteiten relativeert en verbindt.

Programmatisch woord

Al vroeg wordt de Kerk ‘katholiek’ – universeel – genoemd. Dat is aanvankelijk geen denominatie, maar een programmatisch woord dat duidt op universele openheid én verbondenheid. Daarom moet de Kerk zelf identitaire reflexen vermijden en ruimte voor de Geest scheppen. Het synodaal proces gaat over de herontdekking van die oorspronkelijke katholieke dynamiek. Het is dus voor de Kerk een levensnoodzakelijk proces, dat haar toekomst zal bepalen. 

• Dit Standpunt van hoofdredacteur Johan Van Der Vloet verschijnt in Tertio nr. 1.201 van morgen woensdag 15 februari 2023.
• Voor een gratis proefnummer van of een abonnement op Tertio.