De Bijbel in de muziek | 10 keer ‘Prediker’: van Marlène Dietrich tot Stef Bos

‘Alles gaat voorbij’, zegt Prediker. ‘Er is niets dat blijft. Het is allemaal zinloos.’ (Prediker 1:2, Bijbel in Gewone Taal, 2014).

Het berustende begin van het fameuze Bijbelboek Prediker, het relaas van een man die ogenschijnlijk tegen een midlifecrisis of burn-out aanleunt, maar tegelijk beseft hoe hij die kan afwenden: het evenwicht bewaren, vriendschappen koesteren, durven te genieten, toestanden veranderen die alleen negativiteit brengen en af en toe wat rust nemen. (Lees ook: Het eerste zelfhulpboek bij burn-out? Het boek Prediker.)

In de vroegere Statenvertaling luidde het anders: ‘IJdelheid der ijdelheden, zegt de prediker; ijdelheid der ijdelheden, het is al ijdelheid.’ Of: Vanitas vanitatum, waarbij ‘ijdelheid’ niet slaat op zichzelf graag zien, maar wel op vluchtigheid, zinloosheid.

Uit zo’n geweldig Bijbelboek moet heel wat muzikale inspiratie liggen, toch?
 

‘Vier ernste Gesänge’, Johannes Brahms (1896)

Wel, eigenlijk is de oogst in de klassieke muziek zeer bescheiden. Het bekendste en misschien mooiste voorbeeld komt van Johannes Brahms (1833-1897). Twee van de Vier ernste Lieder, geschreven een jaar voor zijn dood, zijn de letterlijke weergave van teksten uit Prediker.

Denn es geht dem Menschen… leunt op Prediker 3:19-22: ‘Het gaat met de mensen zoals met de dieren. Leven en dood zijn voor mensen en dieren hetzelfde. Mensen zijn niet meer waard dan dieren, want ook mensen leven maar kort.’ (Bijbel in Gewone Taal, 2014)

Ich wandte mich, und sahe an…  komt uit Prediker 4:1-3, de passage die begint met: ‘Ook over andere zaken dacht ik na. Ik zag dat er veel geweld is in de wereld. Ik zag de tranen van de mensen die onderdrukt worden…’

(Lees verder onder de video.)

‘Schelomo’, Ernest Bloch (1916)

Het bekendste werk van de Zwitsers-Amerikaanse componist Ernest Bloch: Schelomo, rapsodie voor cello en orkest. Dat het zijn oorsprong vindt in het boek Prediker is veel minder bekend.

Schelomo was het sluitstuk van een reeks vocale, bijbels geïnspireerde werken. Bloch had ook tekstfragmenten uit Prediker gekozen, maar het toonzetten daarvan lukte niet zo goed. De woorden wrongen tegen om muziek te worden. Toen de componist op een dag cellist Alexander Barjansky hoorde spelen, besloot hij van Prediker een instrumentale compositie van te maken met de solo cello als woordenloze stem. Schelomo staat voor Salomo(n), aan wie het boek Prediker wordt toegeschreven.

(Lees verder onder de video.)

‘Turn! Turn! Turn!’, Pete Seeger (1959)

Turn! Turn! Turn! werd bekend in de versie van The Byrds uit 1965, maar het was zes jaar voordien geschreven door Pete Seeger, een bekende protestzanger. Seeger streed mee voor gelijke rechten voor zwarten en later tegen de oorlog in Viëtnam. In 1959 vond hij in zijn notitieboek enkele regels uit Prediker die hij ooit had overgeschreven.

To everything
There is a season
And a time to every purpose
under heaven

A time to be born, a time to die
A time to plant, a time to reap
A time to kill, a time to heal
A time to laugh, a time to wee

Het werd de basis voor een protestlied waarin hij pleit voor verandering. Hij gebruikte de woorden Turn! Turn! Turn! als steeds herhaald, bijna hypnotiserend refrein en voegde aan de Bijbeltekst één nieuwe, veelbetekenende zin toe: 

A time for peace... I swear it's not too late.

Een tijd voor vrede... Ik zweer dat het niet te laat is.

Het nummer werd een wereldwijde klassieker. Zelfs Marlène Dietrich maakte er begin jaren 60 een eigen versie van: Glaub, glaub, glaub...

(Lees verder onder de video.)

‘Ecclusiastics’, Charles Mingus (1962)

Op Charles Mingus’ album Oh Yeah uit 1962 vinden we Ecclusiastics (met ‘u’). Het is een van de drie nummers waarop Mingus ook een vocale inbreng heeft. Zingen kun je het niet echt noemen, het zijn eerder — onverstaanbare — emotionele uitroepen (The time is coming! The time is near!) die doen denken aan een vurige preek. In dit nummer wilde Mingus de sfeer van Afro-Amerikaanse kerkdiensten vermengen met avant-garde jazz. De verwijzing naar het boek Prediker blijft beperkt tot de titel.

(Lees verder onder de video.)

‘Again’, David Lang (2005)

Er is niets dat blijft. De zon, de wind, de rivieren — het is een komen en gaan.

De populaire Amerikaanse componist David Lang (°1957) putte uit het eerste hoofdstuk van Prediker voor het korte koorwerk Again (after ecclesiates).

 (Lees verder onder de video.)

‘The Vanity of Vanities’, Granville Bantock (1913)

Weinigen doken zo intensief in de tekst als de Britse componist Granville Bantock. In zijn Choral symphony after Ecclesiastes verwerkt hij zeven lijvige fragmenten uit Prediker. The Vanity of Vanities is geschreven voor a capella koor en een half uur lang. 

‘Ecclesiastes’, Kitty Brazelton (2010)

Zeer ongewoon maar ook fascinerend, deze compositie van Kitty Brazelton. De Amerikaanse is van vele markten en genres thuis, en dat hoor je in Ecclesiastes: a modern oratorio. Even ongewoon is de raad van de componiste: ‘Ik hoop dat je naar deze muziek luistert in een donkere kamer met je ogen dicht. Ik hoop dat je luistert wanneer je de tijd los kan laten.’

 (Lees verder onder de video.)

‘Alles is lucht — Lied van Prediker’, Stef Bos en Frank Boeijen (2011)

Alles is lucht... Is dat geen mooie parafrase? Het is de titel van een lied van Stef Bos dat door Prediker werd geïnspireerd. Het is van de 12 liedjes rond Bijbelse figuren verzameld op In een ander licht.

Er is een tijd van verliezen
Er is een tijd van vertrouwen
Er is een tijd van verlangen
Er is een tijd van vergeten
Er is een tijd van vergeven
Er is een tijd voor alles

En alles is lucht
En alles is leegte
En alles is zinloos
En alles is leven
Alles heeft waarde
En alles is iets
Alles is alles
En alles is niets

‘Dust in the wind’, Kansas (1977)

De klassieker Dust in the wind gebruikt geen letterlijke citaten uit Prediker, al liet schrijver Kerry Livgren zich naar eigen zeggen wel door het boek inspireren. ‘Mensen en dieren gaan op dezelfde manier dood. Ze zijn uit aarde gemaakt, en ze worden weer aarde‘, luidt het in Prediker 3,20. In het lied van Kansas wordt dat:

All my dreams, pass before my eyes, a curiosity
Dust in the wind, all they are is dust in the wind

(Lees verder onder de video.)

‘Ecclesiastes’, Stevie Wonder (1979)

Als uitsmijter nog dit curiosum: Ecclesiastes van Stevie Wonder. Het is een fragment uit de muziek die hij in 1979 schreef voor de documentaire Journey through the secret life of plants van Walon Green. De blinde Stevie Wonder componeerde de muziek terwijl de producer van de film elk beeld van de film voor hem beschreef. Ecclesiastes is een instrumentaal fragment, naast verschillende vocale composities op de soundtrack.