‘Zelfs te midden van een pandemie proberen we de eer van de mens hoog te houden’, stelt Herman De Dijn © RR
Herman De Dijn in Tertio over de nood aan rituelen in coronatijd
Zoals elke ernstige crisis brengt de coronapandemie aspecten van de samenleving naar voren die gewoonlijk op de achtergrond blijven. Een daarvan, betoogt Herman De Dijn in zijn opiniebijdrage in Tertio van deze week, is het belang van rituelen. Zelfs te midden van een pandemie proberen we de eer van de mens, ook van de doden, hoog te houden. En hoe kan dat anders dan op een rituele manier? Het was treffend om te zien hoe de doden (al dan niet besmet) niet gewoon snel gedumpt werden, maar in prachtige kisten werden gelegd. Het kleine aantal aanwezigen werd dikwijls gecompenseerd door een zee van bloemen. (…) De boodschap is duidelijk: mens-zijn (homo sapiens zijn) betekent niet zozeer instrumenten kunnen gebruiken om te overleven, het betekent wel wijs, op de juiste ethisch-rituele manier handelen.
In de dood zijn alle mensen fundamenteel gelijk: wezens waaraan (de laatste) eer dient te worden bewezen omdat zij allemaal zonder onderscheid de menselijke waardigheid bezitten.
Wat Moeder Teresa deed in Calcutta, de lijken van de straat oprapen om ze te laten cremeren, was geen verspilling van tijd en goederen die beter aan de levenden besteed was, maar in de woorden van de grote confuciaanse filosoof Meng-Tze (4de eeuw v.C.) een absoluut juiste houding.
Instrumentalistische kijk
Interessant om te noteren is dat in de context van de pandemie bepaalde misvattingen over rituelen eveneens duidelijk naar voren traden. Een eerste misvatting heeft te maken met een instrumentalistische kijk op het ritueel: het is van belang om psychologische (therapeutische) redenen. Het ritueel is een manier om met het trauma van het verlies van de geliefde in het reine te komen. (…) Het psychologische effect van het ritueel is er doorgaans effectief wel, maar het is slechts een neveneffect. Waar het echt om gaat, is iets anders dat gewoonlijk aan de aandacht ontsnapt.
In het ritueel zijn we primair niet op onszelf gericht, maar op de ander als een betekenisvol iemand die gepast bejegend dient te worden.
De dode is er niet meer, maar kan ook niet zomaar uit ons leven worden weggevaagd. Een nieuwe verhouding is noodzakelijk: de verhouding tot de voorouder die via een of ander teken waarin hij of zij aanwezig blijft – het graf, een relikwie, een foto op de schouw, de urne – in het leven van de levenden een rol blijft spelen.
Nieuwe identiteit
Er bestaat een tweede misvatting. Het ritueel is gewoon een vorm van (min of meer gestileerde) communicatie van informatie. Een proclamatie bij afstuderen bv is de publieke mededeling dat een individu een bepaalde kwalificatie bereikt heeft en ter zake vertrouwd kan worden. Als dat zo is, waarom dan het diploma niet gewoon online bezorgen en vermelden? Waarom vragen studenten zelf dat dat plechtig gebeurt, in aanwezigheid van vrienden, familie, buurt? Omdat dat met een leuk feestje gepaard gaat? Dat is opnieuw de psychologische uitleg. De (dikwijls miskende) waarheid is dat de proclamatie tegelijk het toekennen is, publiekelijk en namens de gemeenschap (de directeur), van een nieuwe status (afgestudeerde), met een titel (een symbool).
De proclamatie (geslaagd) is een ritueel dat de vorm heeft van een performatieve taaldaad (zoals bij een belofte, een doop of een huwelijk): een ritueel woord dat iemand werkelijk een nieuwe identiteit geeft.