Johan Swinnen: 4 Rwandese lessen om nooit te vergeten

Vanavond laat vrt-journalist Peter Verlinden in het programma Weduwen na de val (Canvas, 21.15 uur) de weduwe van de Rwandese ex-president Juvénal Habyarimana aan het woord. Agathe Kanziga geeft haar versie van de feiten rond de genocide van 1994, die het leven eiste van naar schatting 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s. Een versie die we niet vaak horen, want politiek incorrect. Haar eigen familie speelde een belangrijke rol in de haatpropaganda op Radio Mille Collines en de Interahamwe-militie.

Toch zullen er ook na vanavond nog veel vragen open blijven. Want als we 1 ding leren uit het boek Rwanda, mijn verhaal van Johan Swinnen, destijds ambassadeur in het Belgische ex-mandaatgebied, is het wel dat de genocide een uiterst complex verhaal was. De ultieme confrontatie was al lang voorbereid en de verantwoordelijkheden waren dus ook verdeeld.

De winnaar schrijft de geschiedenis. De omvang en brutaliteit van de genocide maken dat je makkelijk vervalt in categorieën van goed en slecht.

Precies daarvoor waarschuwt Johan Swinnen in zijn boek. Hij trekt 4 lessen, die 23 jaar na de feiten niet aan belang hebben ingeboet.

#1 Ga voor nuance, niet voor politieke correctheid

De vraag wie Habyarimana nu echt was, kwelt me nog altijd, geeft Swinnen in een gesprek met Kerknet grif toe. Theoretisch was zijn betrokkenheid groot: hij stond aan het hoofd van de Interahamwe en zijn schoonfamilie bestuurde de haatradio Mille Collines. Toch zijn er geen bewijzen dat ook hij persoonlijk achter die haatpropaganda stond, zegt Swinnen. Was hij medeplichtig of eerder gegijzeld?

Ik heb het heel moeilijk met de demonisering van Habyarimana, vooral als die dient om de verantwoordelijkheid van anderen te verdoezelen. Johan Swinnen

Intellectuele eerlijkheid verplicht ons met voldoende nuances de rol van alle spelers te analyseren, vindt Swinnen. De diplomatie is er niet bij gebaat als we ons laten benevelen door politieke correctheid.

#2 Europa moet met 1 stem spreken

In Rwanda werd België weggezet als pro-Tutsi. Op militair vlak had ons land de regering-Habyarimana in de steek gelaten, terwijl zijn land voortdurend met de steun van Uganda binnengevallen werd. Frankrijk daarentegen bleef militaire steun bieden - en wapens leveren - tot in 1993.

Intussen steunde onze regering Habyarimana wel in zijn engagement voor de vredesonderhandelingen in Arusha en het democratiseringsproces. Dat onze regering - en haar ambassadeur - daarin bleven geloven tot op het einde, blijkt in de epiloog van Swinnens boek, waarin hij lucht geeft aan zijn grote ontgoocheling.

Het is duidelijk dat de internationale diplomatie gefaald heeft. Hadden Frankrijk en België met 1 stem gesproken, dan had Europa zwaarder kunnen wegen op het hervormingsproces. Johan Swinnen

Maar er speelden ook geopolitieke krachten mee. In zijn boek wijst Johan Swinnen even naar de Verenigde Staten: Minister Bizimungu (Rwandees minister van Buitenlandse Zaken, ndr.) belde me met de mededeling dat (...) de rebellen en de Ugandese president Museveni een ‘pact’ hadden gesloten om Rwanda te overmeesteren, er een voorlopige regering te installeren, en vervolgens tot pure annexatie over te gaan en het ‘grote Hima-rijk te herstellen’. De restauratie van dat Tutsi-rijk, zo werd weleens gefluisterd, was een ambitieus geopolitiek project dat zich, met Amerikaanse steun, op lange termijn moest voltrekken, mede om een buffer tegen de oprukkende Arabische en mosliminvloed op te trekken.

#3 Respect voor mensenrechten als basis

Was België naïef om als kleine speler te blijven investeren en geloven in het vredesproces? Of was de inzet van ons land juist dapper? Misschien wel allebei.

Swinnen: Je kunt er niet omheen dat de Europese en Afrikaanse politici en diplomaten op een andere golflengte zaten als het ging over democratisch bestuur. We moeten dat voldoende inzien, en misschien aanvaarden dat democratieën er kunnen zijn in gradaties. Om er meteen bij te zeggen dat mensenrechten niet voor interpretatie vatbaar zijn.

Mensenrechten moeten het uitgangspunt vormen van internationale diplomatie. Johan Swinnen

Daarom pleit de ere-ambassadeur ook voor een uitbreiding van het werkterrein van diplomaten: niet alleen contact onderhouden met regeringspartijen, maar ook met het middenveld, de oppositie, de pers. Johan Swinnen: Diplomaten mogen zich niet tevreden stellen met het opvolgen van instructies vanuit hun hoofdstad, maar moeten actief luisteren bij de bevolking en op basis daarvan het beleid mee vorm geven.

#4 Rwandezen op eigen verantwoordelijkheid wijzen

Welke factoren in de laatste jaren voor de genocide ook allemaal meespeelden, het Rwandese drama was al enkele decennia in de maak. Hutu’s en Tutsi’s raakten geregeld slaags met wederzijdse massamoorden tot gevolg.

Op 6 april 1994 waren beide partijen klaar voor en uit op de ultieme confrontatie.

Wie schoot het vliegtuig met president Habyarimana aan boord uit de lucht en gaf daarmee het startschot van de genocide? Waren het extremistische Hutu’s voor wie het engagement van de president in vredesonderhandelingen en democratisering storend was? Of waren het de rebellen van Paul Kagame die er voldoende collateral damage voor over hadden om eindelijk de macht te grijpen, zoals een Franse rechtbank ooit oordeelde?

Swinnen betreurt dat er nooit een internationale onderzoekscommissie werd opgericht om die vraag te beantwoorden.

Meer weten

• Johan Swinnen, Rwanda, mijn verhaal, Polis, 2016, 600 blz., 29,99 euro, ISBN 978-94-6310-001-4
• Op dinsdag 16 mei ontvangen Broederlijk Delen en Pax Christi Vlaanderen Johan Swinnen voor een lezing over Rwanda. De ere-ambassadeur stelt zijn boek Rwanda, mijn verhaal voor en gaat in gesprek met journalist Guy Poppe. Ontdek meer over dit evenement.
• Herlees het interview met Johan Swinnen in Kerk & Leven.