Jonas Slaats ~ Religies herzien [boek]
Wat is religie en vooral: wat is het niet?
In Religies herzien ontkracht Jonas Slaats 7 misverstanden, omdat ze vaak leiden tot een polariserende benadering van religies. Onbegrip begint al bij de definitie van wat religie is. En dat onbegrip beheerst niet alleen het debat tussen vrijzinnigen en gelovigen, maar ook gelovigen onderling.
Het boek is opgedeeld in 7 hoofdstukken die telkens een mythe over religie ontkrachten en een nieuwe benadering voorstellen. Eén van die misverstanden is dat religies door hun uiteenlopende overtuigingen, regels en structuren goed van elkaar te onderscheiden zijn. Als voorproefje citeren we uit dat hoofdstuk enigszins ingekort de nieuwe kijk die Jonas Slaats voorstelt. Volg de online cursus wereldreligies van Jonas Slaats en HIGW op 21 en 28 april, en 5 mei.
Een andere kijk op religieuze grenzen: religie als ‘taal’
Jonas Slaats • Wanneer men vandaag de dag over religies spreekt, beschrijft men ze vaak alsof het aanbiedingen zijn uit een supermarkt: pakketjes van geloofsovertuigingen, gedragsregels, symbolen en rituelen die door verschillende merken worden aangeboden. Die merken adverteren dan met hun eigen specificaties en productengamma. In het pakket van het ene vind je reïncarnatie, in dat van het andere een hemel [...]. Sommige merken bieden ook meerdere varianten van de eigen koopwaar, zoals een soennitische en sjiitische versie of Japanse zen en Thaise theravada. Maar tussen de merken worden onderling geen producten uitgewisseld, laat staan bedrijfsgeheimen.
Elk merk wil de andere merken wegconcurreren en zichzelf verzekeren van een monopolie in de religiemarkt.
Zo’n kijk op religie is moeilijk vol te houden. De meeste religies hebben geen eenduidig ‘aanbod’, ze worden helemaal niet als bedrijven ‘gerund’ en er worden wel degelijk aan de lopende band ‘producten’ uitgewisseld.
Wie het fenomeen religie beter wil begrijpen, doet erbeter aan een vergelijking te maken met taal. Zo’n vergelijking kan gemakkelijker verduidelijken waarom de grenzen van de verschillende religies zo poreus en fluïde zijn. We beseffen dat talen zich op verschillende manieren met elkaar kunnen vermengen. Dat kan gaan om enkele leenwoorden (zoals de vele Engelse woorden in het hedendaagse Nederlands), om een volledige tussentaal (zoals het Creools) of om een bewust gecreëerde mengtaal (zoals het Esperanto). Net zo kunnen religies specifieke rituelen overnemen (zoals het gebruik van gebedssnoeren in verschillende tradities), kan soms een volledige ‘tussenreligie’ ontstaan (zoals het eerder vermelde sikhisme) of kan men bewust een syncretische religie uitwerken [...].
Ook met het concept van meertaligheid hebben we weinig moeite. Niet alleen kun je opgroeien in een gezin waar meerdere talen gesproken worden, je kunt er evengoed zelf voor kiezen om een taal te leren. Op dezelfde manier hoeft meervoudig religieus toebehoren ons helemaal niet te verwonderen.
Je kunt opgroeien in een context waar meerdere tradities je dagelijks omringen, of je kunt ervoor kiezen om je te verdiepen in een traditie die je niet van huis uit meekreeg.
In het geval van taal blijft je moedertaal daarbij meestal de taal die je veruit het best spreekt en op de intuïtiefste manier. Ook dat kun je toepassen op meervoudig religieus toebehoren: zelfs al bekeer je je, dikwijls blijven concepten uit jouw ‘moederreligie’ je denken nog steeds beïnvloeden.
Een andere mooie parallel kunnen we trekken aan de hand van accenten. In elke taal zorgt een lappendeken van accenten immers voor een grote interne diversiteit. De accentverschillen kunnen soms zelfs zo ver gaan dat personen die dezelfde taal spreken, elkaar niet meer verstaan. Net zo kun je in een religie soms zo’n diversiteit aantreffen dat de beleving van de ene groep voor de andere totaal onbegrijpelijk wordt. [...]
Ondanks dat alles kunnen we van talen zonder problemen aanvaarden dat ze niet zozeer ‘uitgedacht’, ‘voorgeschreven’ of ‘opgelegd’ worden, als wel ‘ontstaan’, ‘groeien’ en ‘veranderen’. Zelfs al bestaan er boeken die bepalen wat de juiste spelling is en al wordt de grammatica van de zogenaamde ‘standaardtaal’ door taalkundigen in regels vastgelegd en door taalleerkrachten aangeleerd, toch beseffen we dat talensteeds in ontwikkeling zijn in de dagelijkse communicatie van mensen. Voor religies geldt hetzelfde: zelfs al erkent een specifieke religieuze gemeenschap een of meer heilige boeken en zelfs al kennen ze een soort van priesterklasse, toch blijft hun religie sterk evolueren in de dagelijkse geloofsbeleving.
En tot slot, net zoals je in religies fundamentalisten hebt die hun religie zo ‘zuiver’ mogelijk willen houden, heb je in elk taalgebied ook taalpuristen. [...] Zij kijken veelal neer op dialecten en straattaal, en negeren bijgevolg hoezeer die dialecten en straattaal een onmiskenbaar onderdeel vormen van de reële taaldiversiteit. Ook doen ze alsof het altijd duidelijk was wat de juiste taalregels waren, en dat die taal maar op één specifieke manier gesproken kan worden. In het licht van de geschiedenis is dat natuurlijk onzin. Het Middelnederlands is bijvoorbeeld voor Nederlandstaligen wel herkenbaar, maar slechts moeizaam leesbaar. Laat staan dat ze Middelnederlands kunnen spreken. Evenzo zou een bijeenkomst van de apostelen in de vroege christelijke gemeenschap weinig herkenbaar zijn voor hedendaagse christenen. [...]
Dat wil natuurlijk niet zeggen dat alles dan maar los zand is.
Er bestaan wel degelijk bepaalde elementen die een religie samenbinden, alleen zijn ze steeds flexibel. En ook dat is net zoals taal. Kortom, je kunt religies beschouwen als talen die niet uit woorden en grammaticale regels bestaan, maar uit symbolen, rituelen, verhalen, leefwijzen en ideeën.
Volg online cursus wereldreligies met lesgever Jonas Slaats
Tijdens drie online lessen verkent Jonas Slaats samen met jou de religieuze diversiteit die onze samenleving en wereld kenmerkt en belicht hij daarbij de noodzaak van interreligieuze dialoog. Bijzondere aandacht zal uitgaan naar de dialoog tussen christendom en islam. Daarnaast is er ruimte voor het verkennen van enkele meditatieve tradities vanuit het hindoeïsme en boeddhisme.