Tot de kern komen: de kunst van het pastorale gesprek, 40 citaten

Hoe voer je gesprekken die zin geven? Johan Smit schreef er een handleiding over voor mensen die als pastor of vrijwilliger levensgesprekken voeren.

Sim D'Hertefelt

Met mensen spreken over wat het leven de moeite waard maakt, is niet zo gemakkelijk. Het gesprek blijft soms oppervlakkig, of je loopt tegen je eigen verveling of ergernis op. We willen wel graag dat het ergens over gaat, maar in de praktijk blijven levendige en diepgaande ontmoetingen soms uit. Een vervelende zaak, vooral mensen die in de geloofsgemeenschap de taak hebben om met mensen te praten, zoals pastores en vele vrijwilligers.

Johan Smit schreef er een praktische handleiding over die recent werd heruitgegeven: Tot de kern komen: de kunst van het pastorale gesprek (KokBoekencentrum, 2023, ISBN 9789043539777 - Bestellen).

Ja, een goed gesprek voeren is een kunst, maar ook een kunde, iets dat je kan leren.

Opvallende kerngedachte is dat Smit vindt dat pastores veel directiever moeten durven zijn. De pastor is er mee verantwoordelijk voor dat het ergens over gaat. Soms moet die durven voorgaan naar het innerlijke domein van levensbeschouwing en spiritualiteit.

Het boekje bevat 21 inspirerende en kernachtige hoofdstukken. Smit komt ook als schrijver zonder omhaal tot de kern. De auteur is pastoraal supervisor en heeft vele jaren ervaring met het begeleiden van studenten, pastores en vrijwilligers in het pastoraat. Dat blijkt ook uit de vele realistische gespreksvoorbeelden.

Als voorproefje selecteerden we 40 pittige citaten.

Het mooiste moment van een pastorale ontmoeting is als het stil wordt. Hier gebeurt heil, genade, vreugde, toekomst.
Een goed pastoraal gesprek geeft het leven weer zin. Losse puzzelstukjes van het leven vallen in een goed gesprek in elkaar.
In veel helpende beroepen worden goede gesprekken gevoerd, maar van pastores mag worden gevraagd dat zij spiritualiteit in hun pastorale optreden present weten te stellen.
Na al die jaren heb ik ontdekt dat het kernwoord van het pastoraat 'spiritualiteit' is met als belangrijkste herkenningsbron het 'LICHT'. Als het licht doordringt in een pastoraal gesprek, dan is het goed.
Eigenlijk heeft de gesproken taal iets van een wonder in zich. Want het prachtige en mysterieuze van taal is dat het een instrument is om het verborgen innerlijk van mensen openbaar en toegankelijk te maken.
'Totale communicatie' is communicatie met het hele lichaam, met alle zintuigen, met woordloze geluiden, met muziek, aanraken, licht, donker, met voorwerpen en symbolen.
Een hoofdthema van dit boek is dat communicatie samenhangt met wat in ons leeft. Woorden komen voort uit de 'innerlijke ruimte'.
Pastoraat is op zoek gaan naar parels in de innerlijke ruimte van de pastorant.
Volwassenen gaan steeds meer hun hoofd gebruiken. Het contact met de diepere lagen van hun innerlijke ruimte lijkt verloren te gaan. Toch heeft iedere volwassene weet van de samenhang tussen de buitenwereld en de innerlijke ruimte.
Wie goed kan 'luisteren', beschikt in feite over het vermogen om de innerlijke ruimte van de ander waar te nemen. Dit wordt 'empathie' genoemd. Er is echter nog een tweede luistervaardigheid. Het gaat dan om het vermogen van de pastor om goed te kunnen luisteren naar zichzelf. Deze luistervaardigheid wordt in vaktaal 'congruentie' genoemd. De competentie om empathie en congruentie met elkaar te verbinden, helpt pastores om goede pastorale gesprekken te voeren.
Hoeveel vakbekwaamheid een pastor ook verwerft, dit is de kern: een mens te kennen en te doorgronden. De bekwaamheid van de pastor is zijn deskundigheid in het 'schouwen'. Wie gemakkelijk de ander 'doorziet' tot diep in diens innerlijke ruimte en daarop weet af te stemmen, die toont echte presentie.
Goede pastorale gesprekken raken mensen tot in hun ziel. De ziel is voor mij de kern van de innerlijke ruimte. Daar worden mensen aangesproken en aangeraakt, daar vindt de ontmoeting plaats met wat groter is dan een mens. Daar is God.
Kort gezegd zijn de vier dimensies van de communicatie: de laag van de feiten, de laag van de gevoelens, de laag van 'praten over God' (identiteit), de laag van 'spreken van God' (spiritualiteit).
Een pastoraal gesprek is als afdalen in een joods en oudchristelijk doopvont. Halverwege het afdalen is de grens van het water. Wie daarin durft ondergaan, zal herboren oprijzen ten leven.
Ik ben pastorale communicatie steeds meer gaan zien als een uitwisseling van innerlijke ruimte tussen pastor en pastorant. Als een pastor een gesprek aangaat met een pastorant, dan is de vraag van de pastor aan de pastorant eigenlijk: 'Wilt u mij toegang verlenen tot uw innerlijke ruimte?'
Mislukkende pastorale gesprekken blijven ergens halverwege steken. Het lukt niet om de drempels en barrières te nemen. Het water is te diep. Pastor en pastorant vinden geen gezamenlijke weg om levensbeschouwelijke thema's op te pakken en existentieel met elkaar te delen. Uiteindelijk wordt er afgehaakt.
Gesprekken stokken bij de overgang van de laag van de gevoelens naar de laag van de levensbeschouwing. Daar ervaren pastores machteloosheid door een gebrek aan kennis, vaardigheden en soms ook moed.
Spiritualiteit is een diepgaande ervaring van gekend te zijn en doorgrond te worden. Het is de gewaarwording die in Psalm 139 wordt bezongen: het oerbesef er te mogen zijn.
Ik heb geleerd dat het belangrijk is om de innerlijke ruimte stap voor stap en methodisch binnen te gaan. Van feiten naar gevoelens, van gevoelens naar de levensbeschouwelijke verhalen, van kijk op het leven naar verwijlen bij het geheim van het leven.
De grootste opgave voor de pastor is daarbij te aanvaarden dat zijn innerlijke ruimte, zijn persoon, een belangrijke rol speelt in het pastorale gesprek. De persoon van de pastor doet er toe! Dit feit doet natuurlijk niets af aan een ander feit: ook de deskundigheid van de pastor doet ertoe. Maar de pastor is nu eenmaal zijn eigen instrument. En om zuiver te klinken, is het van belang dat de pastor in harmonie is met zichzelf. Dat kun je leren.
Er wordt energie gestoken in het ontvangen, herkauwen en teruggeven van het verhaal van de pastorant.
De pastor is iemand met de kernkwaliteit van de 'kennis van God'. Deze kennis verwerft de pastor door ' de weg van het gebed'.
De kunst is dus om taal in te voeren die onherroepelijk leidt tot een gesprek 'over' wat het leven de moeite waard maakt of juist schendt in zijn waarde. Bijbeltaal helpt daarbij!
Als je weg gaat zonder het gesprek af te ronden naar de oppervlakte toe, houd je er als pastor en pastorant het gevoel van absolute naaktheid aan over. Je durft elkaar de volgende keer letterlijk niet onder ogen te komen.
Mijn definitie van een pastoraal contact is dat het gaat om een ontmoeting tussen mensen waarin de zin en onzin van het leven aan de orde zijn.
Contact begint met belangstelling voor iemand die je ontmoet.
Sommige gesprekken zijn zo algemeen en nietszeggend, dat het hoog tijd wordt voor een stevige ingreep om het gesprek te richten en te dynamiseren. Directiviteit, opgevat als een bewuste ingreep van de pastor in een gesprek, bedoeld als een energieke poging om het gesprek te intensiveren en te richten op succes, is wel degelijk ook een pastorale mogelijkheid.
Pastores moeten veel directiever durven zijn. Ze moeten veel meer werken met hun innerlijke congruentie. Deze nieuwe 'code' is voor pastores die wat directiever zijn ingesteld, een verademing, heb ik gemerkt.
Humor helpt heel goed omdat daarin precies die combinatie zit van liefdevolle acceptatie en directieve tegenspraak.
Pastoranten voelen heel goed aan als pastores vanuit een empathische en liefdevolle grondhouding kiezen voor een wat actievere insteek in het pastorale gesprek. Het empathische zorgt er daarbij voor dat het contact in stand blijft en dat het in het gesprek gaat om de pastorant en diens spiritualiteit. Het congruente zorgt voor een levendige sfeer, voor snelle 'zetten' in het spel dat 'pastoraat' heet.
Het is de taak van de pastor om aan de pastorant de onderstroom aan te reiken. Als de pastorant de beschikking kan krijgen over de eigen onderstroom, dan worden bovenstroom en onderstroom met elkaar verbonden. Dat beleeft de pastorant als 'heel' worden.
De pastorale ontmoeting is een zoektocht naar toegang tot het geheim van de innerlijke ruimte. De kunst van het pastoraat is om goede openingen te vinden. Cirkelen om het geheim is mooi, maar mooier is het om het geheim te vinden, zodat het zich kan mededelen en pastoranten er heel van worden.
Er zijn momenten dat het werkelijk vechten is om een opening te maken naar de innerlijke ruimte. Het gevecht ontstaat eigenlijk door de impasse waarin de pastorant verkeert. Die impasse is dat het voor de pastorant onmogelijk is om mensen toe te laten in de innerlijke ruimte.
Als je het hele rondje hebt gemaakt in één bepaalde laag en er is geen opening gevonden, dan wordt het tijd voor vertrek. Nog een keer de cirkel doorlopen is doodvermoeiend en meestal niet productief.
Ik zelf snap natuurlijk wel dat gezelligheid geen tijd kent. Maar de uitdaging vind ik toch om pastorale gesprekken efficiënter te voeren, dus in kortere tijd, en effectiever te maken met meer spiritueel rendement. Mijn ervaring is dat pastoranten dat heel goed kunnen hebben. Koffie en thee drinken is ook maar gewoonte.
Drempelvrees heeft een signaalfunctie en helpt om onbesuisde stappen in het pastoraat te voorkomen. Het is nogal wat om de ruimte van een ander mens binnen te treden. Het is heilige grond die je gaat betreden en dat roept 'huiver' op en vraagt om eerbied en zorgvuldigheid.
Met name de overgang van de laag van de gevoelens naar de laag van de levensbeschouwing boezemt menig pastor vrees in. Maar als de pastor heeft leren inzien dat deze vrees samenhangt met de vreze des Heren, dan verdwijnt de angst voor deze drempel.
Pastoraat is voor mij door en door vitaal. Daar bedoel ik mee dat het in het pastoraat gaat om het echte leven, een leven met hart en ziel, een leven vanuit het geheim, een leven met God.
Het resultaat van een goed pastoraal gesprek is dan ook vitaliteit. Over de zorgen heen worden mensen weer mens. Er is kracht om te leven en kracht om te sterven.
Het krachtveld van de Geest is er niet zo maar. Dat krachtveld moet aangebracht worden. Er moet 'wind' gemaakt worden. Er is pas wind als er een drukverschil is tussen twee (weer)systemen. Dat moet dus ook gebeuren in het pastoraat. Pastoraat zonder drukverschil kan niets worden. Anders gezegd: pastores die met alle winden meewaaien, dat wordt dus niks. Er is een gezonde manier van tegenspraak nodig. De pastor heeft dus als taak om speels de tegenpool te worden van de pastorant. Dat maakt de pastorale relatie geladen, positief spannend. Het besef ontstaat bij pastor en pastorant: het gaat ergens om!

Vond je dit interessant? Deel dit artikel via Facebook of via e-mail.

Meer weten

Johan Smit. Tot de kern komen: de kunst van het pastorale gesprek. KokBoekencentrum, 2023, ISBN 9789043539777, 156 pagina's. Bestellen
Wil je leren luisteren naar anderen? Schrijf je dan gratis in voor de onlinecursus 5 vaardigheden om echt te luisteren