Wat ‘Populorum Progressio’ ons na meer dan 50 jaar nog kan leren

Op 26 maart 1967 publiceerde paus Paulus VI Populorum Progressio. Wat is de betekenis ervan, toen en nu? Filosoof Antoon Vandevelde en communicatiespecialist Benoit Lannoo - actief geweest in missiegeschiedenis, ontwikkelingssamenwerking en politiek - geven duiding bij een document dat toentertijd midden in de actualiteit stond, maar waaruit ook nu nog lessen vallen te trekken.

1. Internationale solidariteit meer dan ooit nodig

In Populorum Progressio roept de paus op tot internationale solidariteit om de toenemende honger en armoede in de wereld in te dijken. De hongerlijdende volken doen thans een dramatisch appèl op de welvarende volken. De encycliek was het begin van een internationale solidariteitsbeweging binnen de Kerk.

Antoon Vandevelde • Ze betekende de overgang van liefdadigheid naar structuren. De paus zegt in de encycliek dat rechtvaardigheid niet alleen een binnenlandse zaak is, maar een internationale. Dat paste helemaal in de tijdsgeest. Het waren de dagen van politiek geïnspireerd geweld in Zuid-Amerika, van de koude oorlog en het einde van het kolonialisme was amper enkele jaren oud. In een tijd van migratiestromen en landen die op zichzelf terugplooien, lijkt die internationale solidariteit opnieuw ver(der) weg.

Benoit Lannoo • De paus was vijftig jaar geleden hoopvol gestemd: een sterkere behoefte aan samenwerking en een diepere zin voor solidariteit zou de overhand krijgen op onderling wantrouwen en internationaal egoïsme.

2. Technologie moet ‘de hele persoon’ ten goede komen

Vooruitgang is een tweesnijdend zwaard, stelde Paulus VI. Technologische vernieuwing en industrialisatie kunnen tot meer welvaart leiden, maar ook tot ongebreideld liberalisme en verwaarlozing van morele en spirituele waarden. Wil er sprake zijn van echte ontwikkeling, dan moet deze alomvattend zijn, d.w.z. gericht op de ontplooiing van iedere mens, en van de gehele mens.

Antoon Vandevelde • Een deel van de ontwikkeling heeft ook ontwrichtend gewerkt. De traditionele kompassen vielen weg, net als vormen van traditionele solidariteit. Er zijn ook dingen ten goede veranderd. 50 jaar geleden was de helft van de wereldbevolking extreem arm. Sindsdien is de wereldbevolking zowat verdubbeld, maar de armoede is gelukkig niet evenredig gestegen - nu is ze nog 10% van de wereldbevolking, al is dat uiteraard nog veel. Ook de levensverwachting is gestegen en de kansen op onderwijs, ook voor meisjes.

Benoit Lannoo • We sussen al te makkelijk ons geweten met overwinningen her en der. Maar de hoofdbekommernis van de encycliek, de structurele onrechtvaardigheid aanpakken, dat is niet gelukt. Wat we ook hebben gedaan of bereikt tot nu toe: het is niet genoeg.

3. Lageloonlanden als de kolonies van vroeger?

Paulus VI roept de rijken op om solidair te zijn. De ‘universele bestemming van goederen’ heeft voorrang op vrije handel. De paus verwijst uitdrukkelijk naar (het einde van) de kolonisatie, waarbij geldgewin vaak overheerste. De wereld is ziek. Haar ziekte bestaat niet zo zeer in het verkwisten van de natuurlijke hulpbronnen of de inbeslagname ervan door enkelen, als wel in het gebrek aan broederlijke gezindheid tussen de mensen en tussen de volkeren. Opvallend: ecologie was niet aan de orde, eerder de boodschap: de aarde is van iedereen, bedien je maar, rijk of arm.

Antoon Vandevelde • Ik was 15 jaar toen de encycliek verscheen. Ik herinner mij dat ik toen een tijdschrift las, Natuur en Techniek, waarin de eerste alarmerende berichten stonden over de milieuproblematiek.

4. Polarisatie is nooit ver weg

In deze verwarde toestand ondergaan velen sterk de betovering van de schitterende maar bedrieglijke beloften van personen die zich voordoen als een nieuwe Messias. Het is duidelijk dat hierin grote gevaren schuilen: heftige reacties onder het volk, oproerige bewegingen en een afglijden naar totalitaire systemen. 

Over politiek gesproken: Lannoo stipt aan dat het ideeëngoed van de encycliek politiek gerecupereerd werd.

Benoit Lannoo • Populorum Progressio heeft vooral mensen geïnspireerd die buiten de kerkelijke structuren werkten. Broederlijk Delen, maar ook 11.11.11. en andere ontwikkelingsorganisaties, hebben vaak christelijke roots. De tekst heeft voor een polarisatie gezorgd. De ideeën zijn gekaapt geweest door ‘links’, dat er volop wilde voor gaan, maar met een vrij exclusieve aandacht voor het structurele. Dat komt soms dicht bij wat we momenteel horen over allerlei lucratieve intercommunales: veel structuur, weinig inspiratie.

Daarnaast is - zeker sinds paus Johannes Paulus II zich op de Latijns-Amerikaanse bisschoppenconferentie van Puebla in 1979 tegen de bevrijdingstheologie kantte - de tegenbeweging gerecupereerd door christelijk ‘rechts’. Armoede zou ‘relatief’ zijn en niet structureel. Je moet volgens de neoconservatieven aan liefdadigheid doen en de armen veeleer ‘responsabiliseren’ dan je om onrechtvaardige structuren te bekommeren.

5. We kunnen beter doen als christenen

Als christen volstaat geen structuur, noch een vrijblijvende aalmoes. Eigenlijk, bepleit Benoit Lannoo, zijn we als christen niet zo best omgegaan met de boodschap van de encycliek.

Benoit Lannoo • Ik zie drie elementen. Ten eerste de caritas, de naastenliefde, waarbij men als christen de mens in nood persoonlijk tegemoet treedt. Ten tweede is er de solidariteit waartoe christenen zich verplicht weten, met alle moyens du bord. Ten derde is er de zorg om de structurele rechtvaardigheid in de wereld. Die nevenschikking is verwaterd. Dat ligt niet aan de tekst, maar aan ons - die de profetische oproep ervan verwaarlozen - en aan de recuperatie die ik hierboven vermeld.’ 

Na Populorum Progressio publiceerde Paulus VI nog twee encyclieken die heel wat stof deden opwaaien: in 1967 Sacerdotalis Caelibatus (over het priestercelibaat) en een jaar later Humanae Vitae (over huwelijk en geboorteregeling). 

Paulus VI stierf in 1978, zijn laatste publiek optreden was de begrafenis van zijn goede vriend Aldo Moro, de Italiaanse politicus die werd ontvoerd en vermoord. Bekijk hieronder het filmpje.