Professor Mehdi Azaiez: Islam is een polyfonie

Precies 1 jaar oud is de opleiding Islamstudies aan de KU Leuven. Professor Mehdi Azaiez hield deze optie binnen de master religiestudie tijdens dat eerste academiejaar in zijn eentje overeind en loodste 15 studenten naar een diploma. Hij gaf niet minder dan 5 vakken en 1 seminarie, waaronder een inleiding op de islamitische theologie, Koran, Hadith (commentaren van islamtheologen op de Koran), islamitisch recht en ethiek.

Een beetje teveel voor 1 mens, lacht de 41-jarige Fransman met Tunesische wortels. Hij kijkt alvast uit naar versterking in het komende academiejaar en hoopt tegelijk op een veelvoud van het aantal inschrijvingen.

Er valt voor moslims veel te ontdekken in hun eigen godsdienst. Dat is het beste antwoord op extremisme. Er is niet 1 islam. Onze godsdienst is een polyfonie. Mehdi Azaiez

Als universiteitsprofessor wil Azaiez jonge mensen leren naar de tekst te kijken met de vrijheid om kritische vragen te stellen en de uiteenlopende interpretaties te leren kennen, die volgens hem precies de rijkdom van de islam uitmaken. De tekst lééft, zegt Azaiez. In elke fase van je leven lees je hem anders en ontdek je nieuwe accenten. Daarom is het zo belangrijk om ook de geest ervan te vatten en die trouw te blijven, terwijl je aanpast wat louter historisch en cultureel bepaald is.

Klein Tunesië in Parijs

- Welke herinneringen houd je over aan je kindertijd in Parijs?

Mehdi Azaiez • Ik werd geboren in 1974 in een traditionele moslimfamilie in een Parijse volksbuurt met veel Tunesische joden, christenen en moslims. In dit vreemde land deelden we met onze buren eeuwen van gezamenlijke geschiedenis.

Vader werkte in een joodse bakkerij. Zo kwam het dat we thuis een extra uitgebreide feestkalender hadden. Uiteraard onderhielden we de islamitische feesten. Bovendien maakten we door vaders werk kennis met de joodse feesten, want hij ging zijn vrienden-collega’s altijd gelukwensen bij Chanoeka of Poerim. En op school kregen we dan weer de christelijke feesten mee. Die merkwaardige context heeft me gemaakt tot wie ik ben.

Ik kan mijn religieuze identiteit niet los zien van de joods-christelijke traditie en daar dank ik God voor. Maar het is uitzonderlijk geworden.

De aanslagen van 11 september 2001 in New York hebben veel kapot gemaakt. Zoals een zus van een joodse vriend van vader vroeger bijna een tante was voor ons … dat is vandaag moeilijker. Iets van mijn wortels is weg geslagen.

- Had je ooit een moment van geloofstwijfel?

Mehdi Azaiez • Dat niet, maar de manier waarop ik mijn geloof beleef, is wel veranderd door de tijd heen. Logisch, toch?

Als tiener zat ik met veel vragen. De verschillen tussen de godsdiensten leken me erg klein. Waar zit precies het verband? Wat heeft die band te betekenen? En waarom was ik eigenlijk moslim en geen jood of christen?

Ik wou Hebreeuws leren, maar mijn vader vond dat ik maar met Arabisch moest beginnen.

Vervolgens las ik alle boeken over de islam die ik kon vinden in de bibliotheek. Mijn dagelijkse gebeden onderhield ik met grote ernst. Altijd met evenveel respect voor andere geloofsovertuigingen. Anders dan vandaag was er nog geen internet en maakte het Saoudische wahabisme nog niet zo’n opgang. Wat ik las, gaf me daarentegen een inleiding tot een kritische lectuur.

- Je geloofsbeleving evolueerde met de jaren, zeg je. Hoe dan?

Mehdi Azaiez • De Koran was en is altijd in mijn leven, zeker op sterke momenten zoals de dood van mijn vader of mijn huwelijk. Die ervaringen beïnvloeden de manier waarop je leest en interpreteert. Door mijn werk leef ik van ’s ochtends tot ’s avonds met de Koran. Ik adem de teksten als het ware in en uit.

Vorige zomer volgde ik een cursus patristiek, studie van de kerkvaders. De inzichten van vroegchristelijke auteurs als Augustinus van Hippo helpen om de boodschap van het christendom naar de geest te begrijpen. Ook de Koran is niet zomaar een tekst uit het hoofd te leren en letterlijk na te volgen, noch om enkel te bestuderen. Het is iets levends.

Een wetenschappelijke benadering van de islam

- Je studeerde geschiedenis aan de Sorbonne. Waarom precies geschiedenis?

Mehdi Azaiez • Daarin speelde mijn passie voor de Franse cultuur een belangrijke rol. Ik voelde me destijds, en nog altijd, vereerd om Fransman te zijn. De francité, weet je wel, ondanks de zwarte bladzijden in de Franse geschiedenis, zoals de rol van de kolonisator in Tunesië.. Misschien hebben we dat met de paplepel in gekregen, want ook mijn zus ging later Franse literatuur studeren.

Binnen de studie geschiedenis koos ik voor een specialisatie over het Nabije Oosten. Mijn master thesis ging over de sîra, de hagiografie van de profeet Mohammed. Ik onderzocht waarom er verschillende versies bestaan in de drie boekdelen die tot stand kwamen in de 8ste, 9de en 10de eeuw.

- Ook de Koran onderwierp je aan een onderzoek. Wat bestudeerde je precies?

Mehdi Azaiez • Ik was geboeid geraakt door de sociologie van religie. Na mijn master islamitische geschiedenis begon ik een doctoraatsonderzoek onder leiding van Claude Gilliot, een internationaal erkend expert in Koranstudies. Het werk kreeg als titel Le contre-discours dans le Coran (Tegenspraak in de Koran) en werd onlangs uitgegeven in boekvorm (Berlin, De Gruyter, 2015).

In de Koran worden geregeld argumenten aangehaald van tegenstanders van Mohammed. Uit mijn studie bleek dat die tegenspraak opvallende gelijkenissen vertoont met de tegenspraak die aan bod komt in de joodse Talmoed.

Het lijkt erop dat de Koran een joods-christelijk debat van destijds weerspiegelt en daarbij eigen accenten legt.

Zo is er bijvoorbeeld een duidelijk verband tussen de Koran en de Talmoed in het debat over de verrijzenis van het lichaam. Opponenten in beide teksten voeren dezelfde argumenten aan om te stellen dat dit onmogelijk is. De antwoorden zijn daarentegen niet gelijklopend. Waar de Talmoed verwijst naar de Thora om bewijzen te vinden, houdt de Koran het op: Het is een belofte van God. Wellicht kunnen we hier een keuze zien voor de christelijke zijde in het debat.

- Dit onderzoek leverde je een beurs voor een postdoctoraal onderzoek aan de katholieke University of Notre Dame in Indiana (VS). Hoe ging dat?

Mehdi Azaiez • In het kader van die thesis startte ik 8 jaar geleden een website over Koranstudies. Daarop verzamel ik sindsdien boekbesprekingen die meer inzicht geven in de Koran en over methodologieën om de Koran te lezen (van historische, over narratieve en poëtische tot psycho-analytische benaderingen). Je krijgt er een overzicht van onderzoekers, hun werk en de instellingen waaraan ze werken. In het totaal telt mijn website intussen 1.000 pagina’s. Hij krijgt ongeveer 250 bezoekers per dag. Die website werd opgemerkt door de Amerikaanse universiteit.

Alvorens er een jaar les te geven, werkten we via Skype samen een project uit. We nodigden islamgeleerden uit de hele wereld uit om na te denken over 15 teksten in de Koran. Ze konden hun commentaren opladen op de website. Vervolgens selecteerden we een groep die uitgenodigd werd om live te debatteren over die teksten. Een boek met het resultaat van dat debat komt volgend jaar uit.

Nieuwe generatie islamitische theologen

- Wordt die methodologische benadering van de Koran binnen de islam goed ontvangen?

Mehdi Azaiez • Natuurlijk is de contextualiserende lezing niet welkom bij de wahabistische school die gaat voor een radicale en letterlijke interpretatie. Maar ik geloof dat de Koranstudies in een nieuwe historische periode zijn aanbeland. Er is veel nieuwe research. Nieuwe bronnen worden aangeboord, nieuwe methodologieën gebruikt.

We hoeven de impact van de vernieuwing niet te onderschatten. Ik noem het een mini-openbaring.

Het is vooral belangrijk dat dit gebeurt door moslims, zodat die nieuwe benadering niet wordt beschouwd als iets vreemds, als een nieuwe kolonisatie. Als moslim is het mijn vaste hoop en wil om deel uit te maken van deze vernieuwing.

- Het relativeren van de heilige teksten als rechtstreekse openbaring van God kan ervaren worden als een bedreiging voor het geloof. Hoe zie jij dat?

Mehdi Azaiez • De Koran is een erg complexe tekst, die vaak niet te begrijpen valt zonder context. Andere bronnen doen ons de Koran dus beter verstaan. Door het verband tussen teksten te waarderen, ontstaan mogelijkheden tot dialoog. Enerzijds leer je bepaalde zaken relativeren, anderzijds ontdek je een onvermoede rijkdom. Hoe beter ik de Koran lees en ontdek, hoe meer ik ervan houd.

En toch heb ik altijd meer vragen dan antwoorden. Dat is niet erg. Integendeel, geloven is voor mij in de kern een ervaring van vragen.

Als moslim geloof ik in God. Maar na die zekerheid opent zich een oceaan van vragen.

- Hoe gaan je studenten om met die nieuwe benadering?

Mehdi Azaiez • Ik heb de indruk dat de studenten – van de 15 waren er 5 moslim – het inzicht in de complexe vragen en antwoorden sterk waardeerden. De meeste waardering ging nog uit naar het belang van een zekere kritische afstand en de bekommernis om altijd opnieuw aandacht te hebben voor de uiteenlopende posities in de islamitische traditie.

- In uw inaugurale lezing bij de opening van het academiejaar 2014-2015 hamerde je op 3 sleutelwoorden: vrijheid, verantwoordelijkheid en dialoog. Leg eens uit?

Mehdi Azaiez • Wie de islam op academisch niveau wil bestuderen, moet de vrijheid nemen om kritische vragen te stellen. Ook de eerste generaties moslims deden dat. Ze vroegen zich af of de Koran geschreven was door mensen of een gave was van God. Zoals ik al uiteenzette, bevat de Koran zelf theologische controverses. Die moeten vandaag weer geactiveerd worden. Niet om te polemiseren, maar om weer aan te knopen bij de bron.

Ik hou van de Koran en ik voel het aan als mijn verantwoordelijkheid om dat levende Woord van onze godsdienst beter te doen begrijpen. En op zijn beurt heeft iedere moslim de verantwoordelijkheid om zijn eigen godsdienst en traditie te bestuderen.

Neem van mij aan dat er geen botsing van beschavingen bestaat. We beleven veeleer een botsing van onwetenden.

Dat veel moslims denken dat er maar 1 interpretatie bestaat van de Koran – en dan nog wel die van een kleine groep die ontstond als een sekte en vooral een heel duistere kant laat zien – is een ware tragedie. Daech (Islamitische Staat) doodt de polyfonie in de islam.

- Als je islam in 1 woord zou samenvatten, welk zou dat dan zijn?

Mehdi Azaiez • Aan mijn studenten zeg ik altijd: Islam is een polyfonie. Dat zie je al in de Koran. Soms is het God die spreekt, soms mensen, soms zelfs dieren. En zoals ik al zei, geeft God zelfs stem aan zijn tegenstanders en reflecteert de tekst een interreligieus debat. In de Koran zelf is er dus al dialoog aanwezig. Soms wordt er eensgezindheid bereikt, soms niet. Maar altijd is er een relatie.

Wie de islam reduceert tot 1 school, doet afbreuk aan de veelzijdigheid van onze godsdienst. Om te beginnen, zijn er soennieten en sjiieten. De breuk ontstond op basis van een politiek geschil eeuwen geleden. Door de geschiedenis heen ontwikkelden beide strekkingen gedeeltelijk andere visies op de profeet en op de Koran. Die verschillende benaderingen zie ik als een rijkdom. God kun je immers nooit helemaal vatten.

Een unieke ervaring in Jeruzalem

- Welke ervaring tekent jou het meest als mens en als moslim?

Mehdi Azaiez • Aan de faculteit geschiedenis maakte ik een vriend voor het leven, die me uitnodigde voor een pelgrimstocht naar Israël en Palestina. Hij bezocht de heilige plaatsen als christen, ik als moslim.

We leken te vergeten dat we verschillende godsdiensten hadden. Plotseling besefte ik heel klaar dat heiligheid niet in gebouwen zit, maar in mensen.

Ik herinner me hoe we in de Sint-Catharinakerk allebei in gebed verzonken waren. Ik was weliswaar niet naar het tabernakel gericht, maar iets meer oostelijk. Een diep religieus gevoel overviel me. Volledig islam, maar ook volledig in verbondenheid.

Professioneel profiel van Mehdi Azaiez

Mehdi Azaiez (Paris, 1974) is assistent professor Islamstudies aan de faculteit theologie en religiestudies van de KU Leuven. Als lid van de onderzoekseenheid Bijbelstudies onderzoekt hij Koranstudies en de vroege islam.

In 2012-2013 was hij co-director van het internationale project Qur’ân Seminar aan de University of Notre Dame (Indiana, USA). Sinds 2013 is hij lid van het Publications and Research commitee van de International Qur’anic Studies Association (IQSA). Daarnaast is hij ook onderzoeker aan het Franse Institut de Recherches et d’Etudes sur le Monde Musulman (IREMAM).

• Ontdek de optie islamstudies aan de faculteit theologie en religiestudies van de KU Leuven.
• Ontdek Koranstudies op de website van Mehdi Azaiez.