Tomáš Halík leest tekenen des tijds en roept vragen op

Tomáš Halík schreef een uitgebreid essay op America, dat in vertaling integraal verscheen op Ignis Webmagazine. Daarin analyseert hij de tekenen van deze tijd. Enkele fragmenten.

Sinds het begin van dit millennium is de westerse democratische orde onderworpen aan almaar moeilijkere tests van haar veerkracht, duurzaamheid en geloofwaardigheid. Daar komt als laatste de Russische agressie tegen Oekraïne bij, die de cynische vernietiging betekent van het systeem van internationaal recht dat na de Tweede Wereldoorlog tot stand kwam.

We weten nog niet hoe het internationale isolement, de armoede en de vernedering de Russische samenleving zullen beïnvloeden. We weten niet of het een zwakke democratische oppositie zal aanmoedigen of, integendeel, een fanatieke nationalistisch-fascistische beweging zal doen ontwaken, zoals in Duitsland gebeurde na de Eerste Wereldoorlog.

Poetin is zo gebrand op de overgave van Oekraïne, omdat dit de zwakte van het Westen aan de hele wereld zou tonen en een feitelijke overgave zou betekenen van de liberale democratie.

Dit systeem staat of valt immers met het vertrouwen dat de mensen stellen in de doeltreffendheid van democratische instellingen. En dat is al geschokt.

Waarden en ideeën

Europa heeft een Europese ‘demos’ nodig, klinkt het: een gemeenschap van waarden waarvoor wij bereid zijn heel wat op te offeren.

De seculiere samenleving heeft de kracht van religieuze taal, symbolen en rituelen onderschat.

Seculiere taal is vaak niet in staat om in crisissituaties sterke emoties over te brengen. Als gevolg daarvan verschijnen er spontaan religieuze termen in de taal van politici – zelfs van politici die zeer ver af staan van persoonlijk geloof en religieuze ethiek – omdat zij suggestieve beelden oproepen uit het collectieve onbewuste van de samenleving. Maar religieuze taal, symbolen en rituelen kunnen zowel op constructieve als op destructieve wijze worden gebruikt.

Welk spiritueel potentieel heeft de seculiere westerse samenleving? Welke rol kan het christendom in het Westen spelen? Zijn de christelijke kerken voldoende hersteld van de onthullingen van de seksueel misbruikcrisis, de pandemie en de laatste golf van secularisatie (of, beter gezegd, ontkerkelijking) van de westerse samenlevingen?

Religie en politiek in Rusland, Hongarije en Polen

Sommige dictators en leiders van autoritaire regimes gebruiken religie opzettelijk als politiek instrument. Poetin wordt voorgesteld als de nieuwe keizer Constantijn die het christendom zal redden van de corrosieve invloed van het protestantisme en het westerse liberalisme.

In Hongarije staat het model van Orbán dicht bij de geleide democratie van Poetin; in werkelijkheid is het een dekmantel voor een autoritaire staat.  In Polen heeft de alliantie van populistisch-nationalistische politici met bepaalde kringen in de kerkleiding – samen met de onthulling van een schokkend niveau van seksueel, psychologisch en spiritueel misbruik door geestelijken – geleid tot het huidige dramatische verlies van vertrouwen in de kerk, vooral onder de jongere generatie.

Deze alliantie tussen conservatief christendom en nationalisme schaadt de kerk veel meer dan wat een halve eeuw van communistische vervolging heeft gedaan.

Wat het christendom kan bieden

Is er een vorm van christendom in de wereld van vandaag die een bron van morele inspiratie zou kunnen zijn voor een cultuur van vrijheid en democratie? De rol van religie als integrerende kracht van de samenleving is in het globaliseringsproces van de late moderniteit overgenomen door andere sociale verschijnselen, met name door de wereldmarkt voor goederen en informatie (met inbegrip van de massamedia).

Paus Franciscus bracht een visie van de kerk als een veldhospitaal naar voren. Als de kerk een veldhospitaal wil zijn, dan veronderstelt haar therapeutisch ambt ook het vermogen om op deskundige wijze een diagnose te stellen van de toestand van onze wereld.

Halík vermoedt dat religie in de toekomst meer zal lijken op de betekenis van het werkwoord ‘re-legere’, opnieuw lezen.

Zij zal een herbronning bieden, een nieuwe hermeneutiek: een vermogen tot geestelijk lezen en een diepere interpretatie van zowel haar eigen bronnen (in het geval van het christendom is dat de Bijbel en de traditie) als de tekenen des tijds. 

Halík noemt de encycliek Fratelli Tutti van paus Franciscus (in het bijzonder de hoofdstukken over de nieuwe cultuur van de politiek) even belangrijk voor de 21ste eeuw als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens voor de 20ste eeuw.

De prieste besluit met een waarschuwing: Vandaag wordt de droom van een verenigd Europa dat met beide longen ademt, Oost en West, in die beide longen bedreigd door de gevaarlijke tumoren van nationalisme, populisme en fundamentalisme. En een oproep: Het therapeutische, niet het destructieve, potentieel van religie moet worden ontwikkeld. Een tijd van crisis is altijd ook een tijd van nieuwe uitdagingen en kansen.

Herbekijk het interview van Kerknet met Tomáš Halík bij zijn lezing ‘Gewond christendom’ op 23 mei voor het Christen Forum Gent in samenwerking met Tertio en MedianetwerkPlus.

Lees het hele essay op Ignis Webmagazine.