Zo verloopt een conclaaf: in 10 stappen naar een nieuwe paus

Centraal bij een pausverkiezing is het conclaaf, de besloten bijeenkomst van de stemgerechtigde kardinalen. Dat gebeurt achter gesloten deuren, zoals het woord zelf aangeeft: conclaaf komt van het Latijn cum clave, met sleutel, achter slot en grendel. Maar ook wat daarvoor en daarna gebeurt, is strikt geregeld.

Stemgerechtigd zijn alle kardinalen onder de tachtig jaar. Wie tachtig wordt na het begin van de sede vacante mag ook nog meedoen. Dat was het geval voor Walter Kasper in 2013. Verkiesbaar zijn eigenlijk alle katholieke mannen — men moet niet per se bisschop of priester zijn —, maar sinds 1389 zijn er alleen maar kardinalen tot paus verkozen. Het conclaaf mag normaal niet meer dan 120 stemgerechtigden tellen, maar op dit moment zijn het 135. Het jongste lid van het college is kardinaal Mykola Bychok uit Melbourne met 45 jaar.  (Op dit moment is nog onduidelijk wat dit betekent: de geldende regels gaan uit van een maximum van 120 kiesgerechtigden.) Het kardinalencollege is zeer internationaal geworden, maar nog steeds kleurt het sterk Europees: Italië (17) en de rest van Europa (36), Azië (23), Noord-Amerika (20), Zuid-Amerika (17), Afrika (18), Oceanië (4).

Dit zijn de tien stappen die worden gevolgd.

1. Eerste bijeenkomst

De dag na de begrafenis  van een paus komen de kardinalen een eerste keer samen. Ze bepalen het tijdschema. De recentste richtlijnen geven de kardinalen ruimte om het conclaaf eerder te starten dan vijftien dagen na het begin van de sede vacante, namelijk wanneer alle deelnemers zijn aangekomen.

Tot midden vorige eeuw was het soms wachten op kardinalen van buiten Rome, soms raakten ze zelfs niet op tijd op het conclaaf. In 1914 was het gewoon onmogelijk voor de Amerikaanse en Canadese kardinalen om tijdig in Rome te geraken, aangezien ze per schip reisden. Er waren maar tien dagen tussen de dood van de paus en de start van het conclaaf voorgeschreven. In 2013 arriveerde nagenoeg iedereen binnen de twee dagen na  het begin van de sede vacante. Een Vietnamese kardinaal arriveerde zeven dagen later, maar nog op tijd.

2. Sixtijnse Kapel gaat dicht

Na twee of drie dagen wordt de Sixtijnse kapel gesloten voor het publiek en begint de opbouw van de tribunes. In 2013 werd er rond de kapel een ‘kooi van Faraday’ geïnstalleerd om elektronische signalen te weren en geheimhouding en discretie te garanderen. In de kapel wordt een schoorsteen aangebracht om de traditionele witte of zwarte rook na een stembeurt te tonen. Alle bewoners en gasten van Casa Santa Marta moeten tijdelijk verhuizen. Het gastenverblijf werd in de jaren 1990 gebouwd om alle kardinalen een comfortabeler logement te bezorgen tijdens het conclaaf. Ze worden dan met een bus naar de Sixtijnse kapel gebracht, al is de afstand nauwelijks enkele honderden meter.

3. Algemene congregaties

Vervolgens komen de kardinalen samen in een aantal algemene congregaties. Als college nemen zij een aantal beslissingen, zoals de aanvangsdatum van het conclaaf. De kardinalen moeten luisteren naar twee ‘uitmuntende geestelijken’. In 2013 waren dat de pauselijke huispredikant en kapucijn Raniero Cantalamessa, ondertussen ook kardinaal, en de Maltese kardinaal Prosper Grech. Er vonden zeven congregaties plaats, met discussies over kerkelijke zaken en heikele kwesties. De kardinalen konden ook elk een korte speech van vijf minuten geven. Tientallen maakten gebruik van dat recht.

4. Eed van geheimhouding

De dag vóór de aanvang van het conclaaf leggen alle niet-stemgerechtigden die aanwezig zullen zijn als ondersteunend personeel een eed van geheimhouding af. Dat gebeurt in de Paulijnse kapel in het bijzijn van de camerlengo van de paus, Kevin Farrell. De secretaris van het college van kardinalen en de ceremoniemeester leggen ook deze eed af. In de Sixtijnse kapel liggen intussen voor alle deelnemers stembiljetten, een lijst van alle stemgerechtigden en een boek met de regels van het conclaaf. De Braziliaanse aartsbisschop Ilson de Jesus Montanari (65), secretaris van het dicasterie voor de bisschoppen (en geen kardinaal), wordt secretaris van het conclaaf. Hij is ook vice-camerlengo.  

5. Misviering

In de voormiddag van de eerste dag van het conclaaf komen de kardinalen samen in de Sint-Pietersbasiliek voor een geconcelebreerde mis Pro eligendo Pontifice (‘voor het kiezen van de paus’). Hoofdcelebrant is  de deken van het kardinalencollege, momenteel Giovanni Battista Re. Hij spreekt een homilie uit. In de namiddag verzamelen de stemgerechtigden in de Paulijnse kapel en gaan ze in processie door de Sala Regia naar de Sixtijnse kapel, terwijl de Litanie van de Heiligen wordt gezongen. Daar aangekomen zingen ze het Veni Creator Spiritus (Kom, schepper Geest). De voorzitter van het conclaaf leest de eed voor in het Latijn, waarop de deelnemers afzonderlijk de eed afleggen voor een evangelieboek.

De tekst daarvan luidt: 

Et ego [voornaam] Cardinalis [familienaam] spondeo, 
voveo ac iuro. 
Sic me Deus adiuvet et haec Sancta Dei Evangelia, 
quae manu mea tango. 

(Ik beloof het en zweer het. Zo waarlijk helpe mij God en deze Heilige Evangeliën die ik met mijn hand aanraak.)

Omdat kardinaal Re niet meer stemgerechtigd is, wordt het conclaaf geleid door de hoogste kardinaal-bisschop in rang en dat is staatssecretaris Pietro Parolin. De pauselijke ceremoniemeester, Diego Ravelli, roept na de eedaflegging: Extra omnes! (Iedereen buiten). De kardinalen blijven achter. De deur wordt gesloten.

6. Eerste stemronde

De kardinalen krijgen een meditatie te horen. Daarna vindt de eerste stemronde plaats. Op de eerste dag is er maar één ronde voorzien. Stemmen gebeurt volgens strakke rituelen. Elke kardinaal krijgt twee biljetten met daarop Eligo in Summum Pontificem (Ik kies als opperste pontifex…) Terwijl de kardinalen hun stem beginnen op te schrijven, gaan de secretaris van het college van kardinalen en de pauselijke ceremoniemeester weg; de jongste kardinaal-diaken (dat is George Koovakad) sluit dan de deur. Hij trekt vervolgens door loting negen namen; de eerste drie worden keurmeesters, de tweede drie zogeheten infirmarii (zij helpen minder mobiele of zieke en zelfs bedlegerige kardinalen bij het stemmen) en de laatste drie zijn revisoren, zij keuren de uitgebrachte stemmen. Nieuwe keurmeesters, infirmarii en revisoren worden na de eerste ronde niet opnieuw geselecteerd; dezelfde negen kardinalen blijven de taak uitvoeren.

In de film Conclave ziet men goed hoe het stemmen plaatsvindt. Elke kardinaal komt naar voren met het biljet in de hand en roept Christus als rechter aan: ‘Testor Christum Dominum, qui me iudicaturus est, me eum eligere, quem secundum Deum iudico eligi debere.’ Men steekt vervolgens het biljet in een urne. Nadat alle kardinalen gestemd hebben, wordt de urne geopend. De keurmeesters tellen het aantal biljetten. Als dat niet overeenkomt met het aantal stemgerechtige kardinalen, worden de biljetten direct verbrand. Indien wel, wordt elk stembiljet bekeken door elke keurmeester. De laatste leest de naam op het stembiljet hardop.

7. Vier stemmingen per dag

Als er na één ronde nog geen kandidaat met tweederde van het aantal stemmen is verkozen, volgen er iedere dag vier stemmingen: twee in de voormiddag en twee in de namiddag. Als er na drie dagen geen resultaat is, volgt er een dag van rust en bezinning. In 2013 duurde het conclaaf twee dagen (vijf ronden), in 2005 ook twee dagen (vier ronden) en in oktober 1978 drie dagen (acht ronden). Na elke stemronde worden de biljetten verbrand in een speciaal kacheltje en voegt men kleurstof toe. Zwart is zonder resultaat, wit betekent dat er een paus werd verkozen. Zo volgt de buitenwereld het verloop van het conclaaf. 

8. Aanvaarding en keuze pausnaam

Krijgt een kardinaal tweederde van de stemmen, dan zal de voorzitter vragen of hij het pausschap aanvaardt. Indien hij aanvaardt, zal de voorzitter vragen onder welke naam hij bekend wil worden. Sinds 533 is het immers de gewoonte dat een paus een andere voornaam aanneemt. De laatste die dat niet deed en zijn doopnaam behield, was Marcellus II in 1555. Wat nadien precies gebeurt, blijft wat onduidelijk. Volgens de traditie geeft de nieuwe paus zijn rode kalotje aan de secretaris van het college. Dan hoort de verkozene naar een ruimte links van de Sixtijnse kapel te gaan, de Kamer der Tranen, waar de pauselijke gewaden hangen. Franciscus trok in 2013 enkel de witte soutane aan.

9. Bekendmaking aan het volk

Vervolgens zal de kardinaal-protodiaken, Dominique Mamberti, van de centrale loggia van de Sint-Pietersbasiliek de beroemde woorden uitspreken: Annuntio vobis gaudium magnum; habemus Papam: Eminentissimum ac Reverendissimum Dominum, Dominum [voornaam] Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalem [familienaam] qui sibi nomen imposuit [pausnaam]. 

10. De nieuwe paus groet het volk

De nieuwverkozen paus verschijnt op het balkon en zegent de massa gelovigen op het Sint-Pietersplein. Pas sinds Johannes Paulus II in 1978 geven de verkozenen ook een korte toespraak. Daarna volgt er traditioneel een eenvoudige maaltijd met de kardinalen.

Bekijk onderaan deze pagina de video van de bekendmaking van de verkiezing van paus Franciscus, door de Franse kardinaal Jean-Louis Tauran.
 

Nog enkele weetjes

• De verkiezing van een nieuwe paus wordt geregeld door de apostolische constitutie Universi Dominici gregis iuit 1996, die later door Benedictus XVI werd aangevuld met twee motu proprio’s. De kiesverrichtingen staan er zeer gedetailleerd in uitgewerkt.
• Tot het jaar 1059 werd de paus gekozen door de clerus en het volk van Rome. Latere verkiezingen, onder kardinalen, waren vaak chaotisch. Gregorius X legde in 1274 de beslotenheid van een verkiezing op en met succes, want het conclaaf van 1376 duurde slechts één dag.
• Pas sinds 1878 vindt het conclaaf ononderbroken in de Sixtijnse kapel plaats.