Bijbel van A tot Z ~ K van knecht

Het woord ‘knecht’ gebruiken wij niet vaak meer in het Nederlands: het is een woord van vroeger en doet denken aan klassenverschillen. Toch komt het in de Nieuwe Bijbelvertaling nog regelmatig voor, vooral ook in de Lucaanse parabels. In het Bijbels spraakgebruik was het lange tijd een ander woord voor dienaar.

Meestal gaat het om het Hebreeuwse woord ‘èbèd, dat zowel slaaf, knecht, onderdaan als dienaar kan betekenen en zelfs adviseur. Het woord wordt ook gebruikt om zijn verhouding tot God uit te drukken: ‘Spreek HEER, uw dienaar luistert!’ (Samuël 3,9).

De uitdrukking ‘knecht des Heren’ komt regelmatig voor in de Bijbel, en wordt met name toegepast op Mozes (Deuteronomium 34,5: Zo stierf Mozes, de dienaar van JHWH) en op David. Ook in de psalmen is het een vaste uitdrukking en noemt degene die zich biddend tot God wendt, zich vaak ‘uw dienaar’.

Het bijzondere dienaarschap van Mozes komt sterk tot uitdrukking in een tekst uit het boek Numeri (12,6-8):

• Luister goed. Als er bij jullie een profeet van JHWH is, maak ik mij in visioenen aan hem bekend en spreek ik met hem in dromen. Maar met mijn dienaar Mozes, op wie ik volledig kan vertrouwen, ga ik anders om: met hem spreek ik rechtstreeks, duidelijk, niet in raadsels, en hij aanschouwt mijn gestalte.

Knecht als erenaam

De term ‘knecht’ werd echter vooral gebruikt voor de profetische gestalte uit het tweede deel van het boek Jesaja (Jesaja 40-55). Vroeger sprak men dikwijls over ‘de lijdende Knecht des Heren’. Of men had het over ‘de vier liederen van de lijdende Knecht’ (in Jesaja 42, 49, 50 en 53). In de Herziene Statenvertaling klinkt deze oude benaming ook vandaag nog door:

• Zie, Mijn Knecht, Die Ik ondersteun,
  Mijn Uitverkorene, in Wie Mijn ziel een welbehagen heeft;
  Ik heb Mijn Geest op Hem gelegd.
  Hij zal tot de heidenvolken het recht doen uitgaan.
  Hij zal niet schreeuwen, Hij zal Zijn stem niet verheffen,
  Hij zal Zijn stem op straat niet laten horen.
  Het geknakte riet zal Hij niet verbreken,
  de uitdovende vlaspit zal Hij niet uitblussen;
  naar waarheid zal Hij het recht doen uitgaan.
  Hij zal niet uitdoven,
  Hij zal niet geknakt worden,
  totdat Hij het recht op aarde zal hebben gevestigd.
  De kustlanden zullen uitzien naar Zijn onderricht. Jesaja 42,1-4

Deze Knecht – met hoofdletter omdat het als naam voor een visioen staat – heeft als taak om de ballingen in Babylonië op te roepen om terug te keren naar het land, ook al ligt dat er verlaten bij en ook al is de heilige tempel in Jeruzalem verwoest. De Knecht staat hier voor Israël zoals God het bedoeld heeft. De ballingen moeten hun geloof terugvinden en hun verantwoordelijkheid opnemen. Het boek van ‘de Tweede Jesaja’ beschrijft dat proces en laat zien dat de Knecht maar moeizaam slaagt in zijn opdracht. Hij krijgt veel tegenwerking, en zal tenslotte zelfs het onderspit delven en de dood vinden.

In het bekende vierde lied, in Jesaja 53, wordt op de levensloop van deze Knecht teruggeblikt. Dan blijkt tevens dat de Knecht toch geslaagd is in zijn opdracht, niet ondanks maar juist door zijn lijden en dood heen.

Jezus, dé Knecht uit Jesaja’s visioen

Waarom moest Jezus zo’n gewelddadige dood sterven? Die vraag heeft zijn leerlingen lang bezig gehouden. Een van de belangrijkste sleutels voor een antwoord vonden ze in dit verhaal van de Knecht uit de Tweede Jesaja. Daarom wordt in het Nieuwe Testament ook zo vaak hieruit geciteerd (bijvoorbeeld Matteüs 12,18-21).

Eén van de belangrijke titels die aan Jezus gegeven zal worden, is de titel ‘knecht’ of ‘dienaar’.

De Griekse vertaling voor ‘èbèd is onder andere pais. En dat woord vinden we terug in twee belangrijke teksten in het boek Handelingen, waar de heilsbetekenis van Jezus’ leven, lijden, sterven en opstanding uitvoerig toegelicht wordt. Twee citaten:

• Deze man kon genezen worden… omdat de God van Abraham en de God van Isaak en de God van Jakob, de God van onze voorouders, aan Jezus, zijn knecht/dienaar, de hoogste eer heeft bewezen. Handelingen 3,13
• Inderdaad, in deze stad hebben allen samengespannen tegen Jezus, uw heilige dienaar, die door u is gezalfd. Handelingen 4,27

Jezus is de knecht of dienaar van JHWH, zoals Mozes dat was, zoals David dat was, maar vooral op de wijze van de Jesajaanse Knecht. En dankzij deze verbindingen vielen voor zijn leerlingen heel wat moeilijke puzzelstukken aangaande lijden en opstanding van Jezus in elkaar. Daarmee bevestigde de Schrift zelf dat Jezus, ondanks zijn ogenschijnlijke mislukking, toch de beloofde Messias van Israël was.

Welk woord of begrip uit de Bijbel wil jij laten uitleggen door Jean Bastiaens? Stuur een mail naar de redactie.