De Bijbel in de muziek | 10 keer ‘Genesis’: van Louis Armstrong tot Arvo Pärt
‘Die Schöpfung’, Joseph Haydn (1798)
Pas op zijn 65ste voltooide Joseph Haydn (1732-1809) Die Schöpfung, volgens velen één van zijn beste werken. De inspiratie voor zo’n grootschalig werk vond hij in Londen, waar hij onder de indruk raakte van de krachtige oratoria van G.F. Händel. Het was ook in Londen dat zijn impresario hem een tekst voorlegde over de Schepping, die nota bene door Händel was afgewezen. Haydn ging er wel mee aan de slag, en liet een bevriende amateurdichter de tekst herwerken. De tekst put uit het boek Genesis, maar ook uit de Psalmen (19, 104, 145 en 148) en het gedicht Paradise Lost van John Milton uit de 17de eeuw.
Voor Haydn was de compositie op zich een religieuze beleving. Zo schreef hij aan zijn uitgever: Ik was nimmer zo devoot als tijdens het werk aan De Schepping. Ik viel elke dag op mijn knieën en bad tot God om me de kracht te geven het werk te voltooien.
Luister hieronder naar het slotkoor van het eerste deel: Die Himmel erzählen die Ehre Gottes.
‘La création du monde’, Darius Milhaud (1923)
Darius Milhaud (1892-1974) was vatbaar voor veel invloeden. Beslissend was een verblijf in Brazilië als attaché aan de Franse ambassade in Rio de Janeiro en een reis naar de Verenigde Staten. Daar dompelde hij zichzelf onder in jazzmuziek die hem blijvend zou beïnvloeden. Op vraag van een populair balletgezelschap componeerde in 1923 La création du monde, één doorlopend stuk muziek van een kwartier. Zonder tekst, maar gebaseerd op een scenario dat was geschreven door Blaise Cendrars, die zich had gebaseerd op een Afrikaanse variant van het scheppingsverhaal.
‘De Schepping’, Willem Vermandere (1984)
Verschenen in 1984 op de LP Als ik zing: Vermanderes eigenzinnig scheppingsverhaal, als altijd met een dikke knipoog:
ie schiep, ie schiep, ie schiep ondeurdacht
zonder besef van wat ie had voortgebracht
‘And God created Great Whales’, Alan Hovhaness (1970)
Alan Hovhaness (1911-2000) was een Amerikaanse componist van Armeense afkomst, met bijzondere belangstelling voor religie en de natuur. Die twee vloeien samen in And God created Great Whales uit 1970. Orkestmuziek wordt erin vermengd met het opgenomen gezang van bultrugwassen en Groenlandse walvissen. Daarmee brengt hij Genesis 1/21 letterlijk tot klinken.
‘Joseph and the Amazing Technicolour Dreamcoat’, Andrew Lloyd-Webber (1968)
Musical van componist Andrew Lloyd Webber en tekstschrijver Tim Rice, hun eerste grote samenwerking. Later zouden ze ook met Jesus Christ Superstar en Evita grote successen boeken. Joseph and the Amazing Technicolour Dreamcoat is gebaseerd op het verhaal van Jozef en zijn broers uit Genesis 37-47. Joseph is de favoriete zoon van Jacob, en krijgt een kleurrijke jas van zijn vader die zijn elf broers erg jaloers maakt. Hij heeft daarnaast levendige dromen die de toekomst vertellen. Nadat zijn broers hem als slaaf verkopen, begint Joseph aan een lange reis.
‘Story of Isaac’, Leonard Cohen (1968)
Veel referenties naar de Bijbel vinden we in het werk van Leonard Cohen. Zo (her)vertelt hij in Story of Isaac het verhaal van Abraham en Isaac uit Genesis 22 vanuit het perspectief van Isaac. Jaren later zei Cohen in een interview dat het lied was bedoeld als een protestlied tegen oorlog, ‘al is het niet alleen voor oorlog dat we elkaar willen offeren'. Igor Stravinsky gebruikte hetzelfde onderwerp voor een complexe twaalftoonscompositie.
‘Cain and Abel’, Louis Armstrong (1937)
Een erg ongewone combinatie dit: het verhaal van Kaïn en Abel, maar dan met een swing-jasje van Louis Armstrong.
‘Lied van Noach - De Ark’, Stef Bos (2009)
Stef Bos schreef 12 liedjes rond Bijbelse figuren, verzameld op In een ander licht. Ook het verhaal van Noach en de zondvloed is daarbij.
Dezelfde nacht zag ik
Een vloedgolf in mijn dromen
Die langzaam heel de aarde
overstroomde
En ik zag een engel
Die vertelde met zijn ogen
Dat het tijd wordt om
Op water te gaan wonen
‘Adam’s Lament’, Arvo Pärt (2009)
In Adam’s Lament betreurt Adam de teloorgang van het paradijs, op een tekst van de heilige Silouan, al decennialang een inspiratiebron voor componist Arvo Pärt. Hij ziet Adam als een symbool voor de hele mensheid: ‘Voor de heilige man Silouan van de berg Athos is de naam Adam als een collectieve term die de mensheid in zijn geheel en elke individuele persoon gelijk omvat, ongeacht tijd, tijdperken, sociale lagen en belijdenis. Maar wie is deze verbannen Adam? We zouden kunnen zeggen dat wij allemaal zijn erfenis dragen. En deze “Totale Adam” lijdt en klaagt al duizenden jaren op aarde. Adam zelf, onze oervader, voorzag de menselijke tragedie en ervoer die als zijn persoonlijke schuld. Hij heeft alle menselijke cataclysmen ondergaan, tot in het diepst van zijn wanhoop.’
‘Jacob's ladder’, Steve Reich (2023)
In 2023 schreef de toen 87-jarige legende Steve Reich een werk over de Jacobsladder, een passage uit Genesis. Jakob droomt van een ladder die van de aarde tot de hemel reikt en waarop engelen klimmen en neerdalen. Voor de tekst putte Reich uit de Hebreeuwse vertaling van 28:12 voor een complex muzikale werk, dat plaatsneemt in de lange rij composities van Reich waarin hij put uit zijn Joodse achtergrond.
