‘Vulnerans’, de fatale dynamiek die leidt tot doofpotcultuur

Theologe Marianne Servaas en godsdienstsocioloog Wim Vandewiele vormen samen met andere academici de nog jonge onderzoeksgroep Safeguarding in de Kerk (RGSC) aan de KU Leuven. Die vloeit voort uit contacten met Spes et salus, het fonds dat kardinaal Reinhard Marx, aartsbisschop van München en Freising oprichtte na de misbruikschandalen in Duitsland. Vandewiele is ook gastdocent aan het Antropologisch Instituut (IADC, opvolger van het Center for Child Protection) aan de Gregoriaanse Universiteit in Rome, dat geleid wordt door de Duitse jezuïet en psychotherapeut Hans Zollner.

Waarop ligt de focus van de onderzoeksgroep?

Vandewiele • Er bestaat al veel onderzoek, maar het is versnipperd over disciplines en universiteiten wereldwijd. Allereerst willen we dat bijeenbrengen en het beschikbaar maken in het Nederlands.

Servaas • Daarnaast zetten we in op uitwisseling met klankbordgroepen, bijvoorbeeld met experts in Duitsland, met mensen uit geloofsgemeenschappen in België en Portugal, met priesters en diakens. We hielden op die manier al dieptegesprekken met ruim honderd mensen. Daarin komen ervaringen aan bod die we verder analyseren. Dit helpt om dieper te gaan door feedback te krijgen. We gebruiken de filosofische methode van deep democracy. Het heeft overeenkomsten met wat de Kerk synodaliteit noemt: luisteren met de bedoeling om wederzijds bij te leren en tot dieper inzicht te komen.

Welke inzichten hebben jullie al opgedaan? 

Servaas • Een term die we eerst tegenkwamen bij de Duitse Hildegund Keul, en die veel bijval krijgt, is vulneranz. Daarmee wordt nog iets anders bedoeld dan vulnerability, kwetsbaarheid. Het gaat meer om de dynamiek die als een katalysator kan werken in een religieuze organisatie bij machtsmisbruik wanneer een dader, maar ook vaak de omstanders, kwetsbare en sacrale elementen verkeerd gaan inzetten, om een slachtoffer gewillig te maken of te doen zwijgen. Zo zijn er voorbeelden van priesters die de biecht gebruikten om aan hun trekken te komen. Omstanders kun je dan weer dingen horen zeggen als: 'Ieder moet zijn kruisje dragen', om een eventuele klokkenluider te sussen.

Vandewiele • Wat je dan uiteindelijk krijgt, is dat het slachtoffer nog meer geïsoleerd raakt en de dader nog sterker in zijn positie staat dan tevoren, wat het misbruik alleen maar doet toenemen. Op het moment dat de buitenwereld lucht krijgt van de problemen, wreekt zich die dynamiek op de organisatie. Men heeft niets gered, integendeel!

De term vulnerans is echt een eye-opener om de dynamiek van de zwijgcultuur in een organisatie te begrijpen en te ontmantelen.

Vooral in nieuwe religieuze bewegingen zie je deze dynamiek van bescherming van de organisatie, die als heilig wordt beschouwd, te allen prijze. Leden van de beweging reageren ook vanuit hun eigen kwetsbaarheid: zonder de organisatie zijn ze hun zingeving kwijt. Men verwondt de ander om zichzelf te beschermen tegen verwonding.

Servaas • Toch is de dynamiek niet beperkt tot de Kerk, kerkverbonden groepen of sekten. Ook in de sport- en cultuurwereld kun je vulnerans terugvinden. Daar gaat het dan om de coach of artiest die een onaantastbare heldenstatus heeft en mensen die naar hem opzien en koste wat het kost de organisatie of die charismatische leider, die ‘toch ook zoveel goeds doet’, willen beschermen.

Misbruik en doofpot zijn niet alleen een kerkelijke, maar evenzeer een politieke, sociale en culturele realiteit!

We zouden er dus best schouder aan schouder tegen ten strijde trekken… Ondertussen zou de Kerk al het voortouw kunnen nemen.

Vandewiele • Vulnerans is een typische reflex die je moet herkennen om je ertegen te wapenen. Elk instituut heeft zijn ponskaart – zijn geheel van onuitgesproken gedragsregels. Ik heb het dan, bijvoorbeeld, over klerikalisme. In het verleden speelde dat een nog veel nefastere rol dan vandaag maar ook vandaag is de zelfbeschermende status van clerici nog een van die systeemfouten. De Kerk moet dringend die ponskaart veranderen. De synode over synodaliteit (momenteel in Rome, ndr.) is daar alvast een goede aanzet toe.

Waar staat de Kerk momenteel in haar aanpak volgens jullie? 

Servaas • Er is sinds 2010 al veel gebeurd. Tegelijk zien we vandaag dat er nog een hele weg voor ons ligt om echt te komen tot een aanpak die de kwetsbare mens centraal stelt.

We moeten meer trauma- en gemeenschapsgericht werken.

Wat bedoel je daar precies mee?

Servaas • De kwetsbare mens centraal stellen en de macht verleggen van één (groep van gewijde) persoon (personen) naar de geloofsgemeenschap, in een gezonde samenwerking. Ook dit resoneert met het synodale proces op het oog heeft: communio (gemeenschap), missie en participatie zijn de hoofdthema’s.

De synode over synodaliteit in Rome komt geen seconde te vroeg.

Welke beleidsvoorstellen kunnen jullie nu al doen?

Servaas • Allereerst moet de kerkleiding blijven investeren in het luisteren naar slachtoffers. Daarin kan ze nog een stuk verder gaan door per bisdom een team van bezoldigde (!) mensen aan te stellen om parochies en groepen te begeleiden in het opzetten van safeguarding systemen en het begeleiden van mensen die een trauma opliepen in de Kerk. Nu gebeurt dat vaak door – weliswaar deskundige – vrijwilligers. Zet ook permanente vorming op van zowel professionele medewerkers, vrijwilligers als gelovigen op het vlak van safeguarding. 

Vandewiele • De pogingen om het opvangpunt van de Kerk in diskrediet te brengen, tonen de noodzaak aan van een onafhankelijke monitoring, evaluatie en rapportage van de genomen maatregelen. Het volstaat niet om zelf jaarlijks een rapport uit te brengen. Je moet externe evaluatie vragen. We denken ook aan een Safeguarding Fonds om de genoemde maatregelen financieel te ondersteunen.

Binnenkort geeft de onderzoeksgroep een academische aanzet voor een mogelijk beleidsplan 'Safeguarding in de Belgische Kerk: 2024-2028'.

Lees meer over de gebruikte terminologie zoals safeguarding en vulnerans.