Waarom we op Maria-Lichtmis pannenkoeken eten (en andere weetjes)

Waarom valt Lichtmis altijd op 2 februari?

Het feest verwijst naar een gebruik ten tijde van Jezus. Volgens de joodse wet moest een pasgeboren jongen 40 dagen na de geboorte naar de tempel worden gebracht om aan het volk te worden getoond (meisjes 80 dagen) en te worden opgedragen aan God. De correcte benaming is dan ook ‘Feest van de Opdracht van de Heer’.

Tel 40 dagen vanaf de geboorte van Jezus, die we vieren op 25 december, en je komt uit op 2 februari.

Wat vertelt de Bijbel over de opdracht van Jezus destijds?

We vinden het verhaal van de opdracht van Jezus bij evangelist Lucas. Die vertelt dat Maria en Jozef naar Jeruzalem kwamen om het kind daar aan God op te dragen. In de stad woonde een zekere Simeon, die van de Heilige Geest de belofte gekregen dat hij niet zou sterven vooraleer hij de Messias had gezien. Hij staat Maria en Jozef al op te wachten in de tempel en herkent die belofte in het kind. Daarop looft hij God met beroemd geworden woorden:

Nu laat u, Heer, uw dienaar in vrede heengaan, zoals u hebt beloofd. Want met eigen ogen heb ik de redding gezien die u bewerkt hebt ten overstaan van alle volken: een licht dat geopenbaard wordt aan de heidenen en dat tot eer strekt van Israël, uw volk. (Lc 2,29-32)

Hij zegent Maria ook en zegt: Deze jongen zal velen in Israël ten val brengen of laten opstaan. Hij zal een omstreden teken zijn. Ook door uw ziel zal een zwaard gaan – en zo zal onthuld worden wat er in veler harten omgaat.

In de tempel was er ook een oude vrouw en profetes, met de naam Hanna. Ook zij herkent in Jezus het Licht van de wereld.

Wat is het belang van dit feest?

Herkend als Redder door twee diepgelovige mensen, wordt de ware identiteit van dit kind hier opnieuw geopenbaard. Deze keer niet in een stal of open veld zoals toen aan de drie wijzen (feest van de Openbaring, 6 januari), maar wel in de tempel van Jeruzalem, het hart van het jodendom.

Die volgorde van openbaring – eerst aan de wereld en daarna pas ‘binnenkerkelijk’ – is niet toevallig. Simeon zegt het goed: dit kind is licht voor allen!

Waar komt de naam Maria-Lichtmis vandaan?

Jezus wordt door Simeon herkend als het Licht dat straalt voor alle volkeren. Dat verklaart al een deel van de naam. En -mis staat vanzelfsprekend voor de misviering.

Dat er nog ‘Maria’ aan werd toegevoegd, verwijst naar de mariale invulling van het feest tot aan de hervorming van het Tweede Vaticaans Concilie (zie hieronder bij de historische achtergrond). Niet Maria stond centraal, wel de openbaring van Christus als licht voor alle volkeren. De nieuwe naam luidde voortaan dus: Feest van de Opdracht van de Heer.

De populaire benaming blijft echter koppig hangen, ook in allerlei oude weerspreuken:

• Lichtmis donker, met regen en slijk, maakt de boeren rijk
• Lichtmis donker, de boer een jonker
• Met Lichtmis triestig weer is goed voor boer en heer

Wat is de historische achtergrond van Lichtmis?

Er zijn bronnen bekend uit de 4de eeuw die het feest vermelden. De Kerk van Jeruzalem vierde het toen al, maar wel op 14 februari. Dat is precies 40 dagen na de geboorte van de Heer, in die contreien immers gevierd rond 6 januari, als onderdeel van de Epifanie (Openbaring). Vanuit Jeruzalem verspreidde het feest zich over de hele Kerk. Door de invoering van Kerstmis als apart feest, vastgelegd op 25 december, verschoof de Opdracht van de Heer naar 2 februari. 

In het 7de-eeuwse sacramentenboek Gelasianum kreeg het feest de Latijnse naam Purificatio Beatae Mariae Virginis, oftewel Reiniging van de Heilige Maagd Maria. De liturgische herbronning van het Tweede Vaticaans Concilie verlegde de klemtoon echter van de rituele reiniging van de moeder – wat zegt dit ritueel nog? – naar de openbaring van de Zoon. 

Vanaf de 10de/11de eeuw ontstond de traditie om kaarsen te wijden. Het Franse ‘Fête de la Chandeleur’ en het Engelse 'Candlemas Day' verwijzen daarnaar. In de anglicaanse traditie wordt pas met Candlemas de kersttijd afgesloten (bij ons is dat al op 6 januari). 

Waarom eten we pannenkoeken met Lichtmis?

Dat wordt op twee manieren verklaard. 2 februari was vroeger één van de twee dagen waarop de plattelandsbevolking van werk of hoeve kon veranderen – de andere dag was 11 november (Sint-Maarten). Dat werd ’s avonds gevierd met een soort haardkoeken, die later evolueerden naar pannenkoeken.

De vorm en kleur van de pannenkoeken worden daarnaast gezien als een verwijzing naar de zon en dus naar het licht (en dat licht is dus Christus).

Die culinaire folklore vind je terug in een oude spreuk: Op Lichtmis is er geen vrouwken zo arm, of zij maakt haar panneken warm.

Wat gebeurt er in de kerk rond Lichtmis?

De mis begint met de zegening van kaarsen en een lichtprocessie, symbool voor de intrede van Christus als het Licht der Wereld in de Tempel van Jeruzalem. Tijdens de processie klinkt de (hierboven geciteerde) Lofzang van Simeon, het Nunc dimittis.

Ouders van dopelingen uit het voorbije jaar worden expliciet uitgenodigd in de kerk. Vaak krijgen ze iets symbolisch mee naar huis, een kruik of kaartje, dat een jaar lang in de kerk bewaard werd ter herinnering aan de opname van het kind in de geloofsgemeenschap.

Lichtmis is echt een feest om te beleven met kinderen. Ontdek het pastorale aanbod van de dienst voor Gezinspastoraal (IDGP), zoals een luisterwandeling liedjes en meer. Download en print de kleurplaten van Kerknet.

Wat heeft Lichtmis te maken met het godgewijde leven?

Paus Johannes-Paulus II stelde in 1997 de Werelddag van het Godgewijde leven in en koos daarvoor 2 februari, aangezien religieuzen hun leven op hun beurt helemaal opdragen aan God. Het is een dag van herbronning voor religieuzen en van gebed om roepingen voor de hele kerkgemeenschap.

In de Sint-Pietersbasiliek in het Vaticaan gaat de paus voor in een avondmis met en voor religieuzen.

Hoe leeft de Opdracht van de Heer voort in kunst en cultuur?

Ich habe genug, de geliefde cantate van Johann Sebastian Bach, heeft het Feest van de Opdracht van de Heer als onderwerp. Ze is geschreven voor een basstem, vanuit het standpunt van de oude Simeon die ‘voldaan’ is na het zien van Jezus in de tempel.

Ook beeldende kunstenaars lieten zich graag door dit Bijbelfragment inspireren om de tederste taferelen te borstelen, zoals hieronder Rembrandt en Rubens.