Muziek voor de Goede Week: 25 minder bekende aanraders

1. De menselijke Jezus bij Beethoven

20 jaar voor zijn imposante Missa Solemnis componeerde Ludwig Van Beethoven het oratorium Christus am Ölberge (1803). Het is een minder bekend werk van hem. Opvallend is dat de tekst focust op de innerlijke tweestrijd van Jezus op Witte Donderdag. Ze begint met zijn arrestatie en eindigt met de aanvaarding van zijn lot.

Beethovenkenners vermoeden dat Beethoven het verhaal op zichzelf betrok: tijdens de compositie van dit werk manifesteerde Beethovens doofheid zich, was hij depressief en schreef hij zijn Heiligenstadt Testament. Ook hij aanvaardt daarin zijn lot: zich met nóg meer inzet wijden aan de kunst.

2. De klaagliederen van Jeremia

Talrijk zijn ook de toonzettingen van de klaagliederen van Jeremia. Bij Franse componisten werden ze Leçons de Ténèbre. Een cyclus van Leçons bestaat uit 9 delen, drie voor Witte Donderdag, drie voor Goede Vrijdag en drie voor Stille Zaterdag. François Couperin gaf in 1717 het goede voorbeeld.

Tip: Tijdens WOII componeerde de uitgeweken Oostenrijker Ernst Krenek een haast onwereldse verklanking van deze klaagliederen voor a capella koor, Lamentatio Jeremiae prophetae.

3. Focus op de apostelen

De diepgelovige Edward Elgar greep meer dan eens terug naar bijbelse thema's. Neem nu het originele The Apostles uit 1903. De tekst daarvan stelt scherp op de 12 apostelen: hoe ze bij Jezus terechtkwamen en hoe ze de verschillende gebeurtenissen beleefden. De avond in Gethsemane is het kantelpunt in dit massieve koor- en orkestwerk. Elgar begon naar het schijnt al als kind de gepaste teksten voor dit werk te verzamelen.

Tip: Met The Kingdom schreef Elgar een even sterk vervolg. Daarin wordt vooral de vroeg-christelijke gemeenschap en de rol van de apostelen (vooral Petrus) beschreven.

4. De hele kruisweg op één piano

Franz Liszt begon als pianovirtuoos en componist van halsbrekende huzarenstukjes. Hij eindigde als een diep-spiritueel mens, werd tot subdiaken gewijd en componeerde verstil(len)de muziek waarin elke noot ertoe doet. Daarbij hoort Via Crucis (1879) voor piano (of orgel), koor en vocale solisten. Het werk volgt de 14 statiën van Jezus' kruisweg. De Nederlandse pianist/componist/dirigent Reinbert de Leeuw maakte een eigen versie voor piano solo.

5. De zeven laatste woorden

De zeven laatste woorden van Jezus aan het kruis leiden onvermijdelijk naar Joseph Haydn, en diens Sieben letzte Worte unseres Erlösers am Kreuze (1786). Een introductie, zeven adagio's en een Terremoto (aardbeving) om af te sluiten. Beetje monotoon maar tegelijk aangrijpend.

Tip: César Franck schreef met Les Sept dernières paroles du Christ en Croix een minder bekende versie voor koor en orkest.

6. Klaagzang voor solo cello

Het waren The Beatles die de eerste grote compositie van John Tavener (1944-2013) een zetje gaven. The Whale, naar het bijbelboek Jona, werd uitgebracht op Apple, de platenmaatschappij van The Beatles. Tavener zou zijn hele leven bijna uitsluitend religieus geïnspireerde muziek schrijven - zelf trad hij toe tot de Russisch-orthodoxe kerk. The Protecting Veil uit 1987 is zoals veel van Taveners muziek sober en meditatief. De titel verwijst naar het Russisch-orthodoxe feest van de Beschermende sluier van de moeder Gods waarin de verschijning van Maria in Constantinopel wordt gevierd. Hierbij het vierde deel voor solo cello, Klaagzang van de Moeder aan het kruis.

Tip: Taveners enige opera, Thérèse, gaat over het leven van Theresia van Lisieux.

7. Poulenc op z'n best

In het rijke oeuvre van Francis Poulenc (1899-1963) behoren zijn religieuze composities tot zijn bekendste werk, zoals deze Quartre motets pour un temps de pénitence uit 1939:

• Timor et tremor
• Vinea mea electa
• Tenebrae factae sunt
• Tristis est anima mea

8. Goede Vrijdag bij Wagner

Boeken vol zijn er al geschreven over de christelijke overtuiging van Richard Wagner en de betekenis van Parsifal daarin. Zijn laatste opera (1882), met z'n rituele karakter, zit dan ook tjokvol religieuze en bijbelse verwijzingen: de graal, het doopsel, een voetwassing, een zalving. Karfreitagszauber, letterlijk: de betovering van Goede Vrijdag, bond deze opera aan de passieweek. Decennialang werd Parsifal met Pasen opgevoerd in Gent en Antwerpen.

9. Het Improperia van de oude meester

Na bijna 500 jaar blijft de muziek van Giovanni Pierluigi da Palestrina – genoemd naar zijn geboorteplaats nabij Rome – tot de verbeelding spreken. De vader van de meerstemmige kerkmuziek toont ook in dit Improperia(1560) zijn meesterschap. Improperia of Het Beklag Gods wordt gezongen tijdens de kruisverering van Goede Vrijdag.

Tip: De Spaanse meester Tomás Luis de Victoria, die wellicht bij Palestrina studeerde, bewees zijn kunde met een eigen Improperia.

10. Russische power op Stille Zaterdag

De Rus NicolaiRimsky-Korsakov schreef aan het begin van de partituur van zijn Ouverture tot het Russisch Paasfeest een citaat uit Psalm 68, Als God zich verheft

Voor de leider van de muzikanten, op naam van David. Een zangstuk, een lied.

De componist was zelf niet gelovig, maar wilde met deze Ouverture de overgang verklanken van de plechtigheid en het mysterie van de avond van Stille Zaterdag naar de uitbundige vieringen op Pasen. Uitbundig gaat het er in deze muziek alleszins aan toe, na een uitgebreide inleiding. Rimsky-Korsakov gebruikt vooral thema's uit de Russisch-orthodoxe liturgie.

11. De Passie van Pärt

Wat Bachs Johannespassie was voor de barok, is de Johannespassie(1982) van Arvo Pärt voor de 20ste eeuw. Een bariton (Jezus), een tenor (Pilatus) en een vierstemmig koor brengen Latijnse fragmenten uit het Johannesevangelie. Een kwartet van viool, cello, hobo en fagot begeleidt hen. Uitgepuurd, uitgebeend, doorzichtig en breekbaar als kristal: dit is Pärt op z'n best.

Tip: Voor wie iets korter wil (maar even mooi), raden we graag Most Holy Mother of God aan.

12. Met dank aan een Antwerpse onderwijzer

Een gepensioneerde onderwijs en kerkorganist deed in 1991 de ontdekking van zijn leven. In de Sint-Carolus Borromeuskerk in Antwerpen vond hij in een kist naast het orgel de originele partituur van de Messe Solennelle(1824) van Hector Berlioz. De Franse componist schreef die op zijn 20ste en liet altijd verstaan dat hij de partituur had vernietigd. Via een bevriende violist was het manuscript blijkbaar toch in Antwerpen beland. Hieronder het Resurrexit.

13. De wederopstanding bij Mahler

De link tussen de Tweede Symfonie (1895) van Gustav Mahler met Pasen wordt zelden gelegd. Vreemd, want dit kolossale werk lijkt wel een Goede Week op zichzelf. Van de dramatische eerste delen naar de verlossende finale:

Auferstehen, ja auferstehen wirst du!

14. Bach op z'n paasbest

Geen Johannespassie of Matthäuspassie van Johann Sebastian Bach in dit overzicht, maar wel diens Paasoratorium. Geschreven voor, en voor het eerst uitgevoerd op Pasen 1735.

15. Lotti goes religious

Het achtstemmige Crucifixus zou het bekendste werk worden van Antonio Lotti (1667-1740), ooit kapelmeester van de San Marcobasiliek in Venetië. Dat is opmerkelijk, omdat Lotti vooral als operacomponist naam had gemaakt. Minder opmerkelijk is het als je het meesterschap in deze compositie hoort. 

16. Gregoriaanse wortels

Met tantum ergo beginnen de laatste twee strofen van het Pange lingua, een lofzang op het heilige sacrament dat teruggrijpt naar een tekst van Thomas van Aquino. Van de vele toonzettingen komt altijd weer die van Maurice Duruflé (1902-1986) bovendrijven, en terecht. Zijn leerjaren als gregoriaans zanger zouden deze goedmoedige Fransman levenslang beïnvloeden. Uiteraard in zijn tedere Requiem, maar even mooi in dit Tantum Ergo.

17. De lijdende God

Minder oorstrelend klinkt het Deus Passus, in 2000 geschreven door Wolfgang Rihm. Hij focust niet zozeer op de lijdende Christus, maar op de lijdende God. Voor de tekst gebruikt hij het passieverhaal volgens Lucas, maar ook het bittere gedicht Tenebrae van Paul Celan. Geen spek voor ieders bek, deze muziek, maar de eerste minuten zullen niemand onverschillig laten.

18. Water als instrument

Eén van de meest verfrissende passies is die van de Chinese componist Tan Dun (°1957), ook bekend voor zijn filmmuziek. In zijn Water Passion wordt water ingezet als instrument. Daarover zegt de componist op zijn website:

Water staat voor het doopsel, maar ook voor hergeboorte. Het is cyclisch. Water verdampt, wordt een wolk, regent neer op de aarde en verdampt opnieuw.

Een podium vol waterschalen en andere buitenissige instrumenten maakt van dit oratorium ook een visueel spektakel. Tan Dun liet zich inspireren door de Mattheüspassie van Bach.

19. De opstanding van een jonge twintiger

G.F. Händel was een prille twintiger vol talent (en ambitie) toen hij naar Italië trok met het vaste voornemen indruk te maken als componist. En of dat lukte. Voor een rijke Romeinse opdrachtgever schreef hij La Resurrezione(De Verrijzenis), een proeve van bekwaamheid waarmee hij het publiek alle hoeken van het palazzo liet zien waar de première plaatsvond. Het religieuze onderwerp was, toegegeven, eerder ingegeven door opportunisme: door een pauselijk decreet waren (wereldse) opera's op dat moment verboden in Rome.

20. Het koor neemt alle twijfel weg

Niets liet vermoeden dat de Duitser Samuel Scheidt (1587-1654) vandaag zo weinig bekend zou zijn bij het grote publiek. Meer dan 700 composities dragen zijn naam, de meeste ervan voor orgel en gebaseerd op kerkliederen. Vooral orgelliefhebbers en -bespelers zijn dan ook vertrouwd met zijn werk. Surrexit Christus Hodie, Vandaag is Christus verrezen zingt de solo-sopraan, eerst wat weifelend. Telkens weer neemt het koor alle twijfel weg.

21. De andere Maria

Van de Amerikaanse componist John Adams (°1947) ging in 2012 The Gospel According to the Other Mary in première. Deze opera vertelt het passieverhaal vanuit het standpunt van Maria Magdalena ('de andere Maria'). Regisseur Peter Sellars schreef zelf het bonte libretto en plukte hiervoor uit de Bijbel, maar ook uit teksten van Dorothy Day, Hildegard von Bingen, Rosario Castellanos en Primo Levi. De muziek van Adams is gewoontegetrouw rijk, complex, virtuoos en uitdagend - alles wat je maar wilt dus.

22. De voorganger van...

Johann Kuhnau (1660-1722) staat in de geschiedenisboeken gestigmatiseerd als 'de voorganger van J.S. Bach als Thomaskantor in Leipzig'. Misschien verdiende hij wel meer dan alleen deze wetenswaardigheid. Dit motet Tristis Est Anima Mea lijkt er alvast op te wijzen.

23. Voor Goede Vrijdag

Voor Goede Vrijdag componeerde Cipriano de Rore (1515-1565) dit O crux benedicta. Ondanks zijn zwierige naam was Cipriano geen Italiaan; hij was afkomstig uit het Oost-Vlaamse Ronse, waar hij dus Cypriaan of Cyprien heette. En ook al zou hij nooit een klinkende naam worden, volgens musicologen was hij één van de Fiamminghi die de muziekgeschiedenis mee hebben gekleurd. Als je Palestrina en Lassus hebt beïnvloed, was je geen prutser. Hulde!

24. Een onverwachte paashymne

Pasen vormt de spirituele achtergrond voor de rauwe eenakter Cavalleria Rusticana van Pietro Mascagni (1863-1945). Het Intermezzo daaruit blijft ontroeren, net als deze krachtige, dramatische paashymne.

Tip: luister ook naar de Messa di Gloria van Mascagni.

25. Een hedendaags meesterwerk

De Schot James MacMillan (°1959) laat zich openlijk inspireren door zijn christelijk geloof: 'Van Elgar tot Messiaen, van Stravinsky tot Schnittke, van Schönberg tot Jonathan Harvey - ze hadden het allemaal over transcendentie, mysterie en visie. Hoewel religie in de maatschappij van nu niet meer zo belangrijk is, zijn componisten blijven zoeken naar het heilige.' MacMillan doet dat onder meer in Seven Last Words from the Cross, een cantate voor koor en strijkorkest. De BBC zond ze in zeven afleveringen uit in de Goede Week van 1994.